Γιώργος Γραμματικάκης: Γήινη και εξωγήινη νοημοσύνη
Γήινη και εξωγήινη νοημοσύνηH πεποίθηση ότι υπάρχουν νοήμονα όντα σε άλλους αστρικούς κόσμους συνοδεύει
την ανθρώπινη ψυχή από πολύ παλιά. Είναι εκπληκτική μάλιστα η ποικιλία, που
η λαχτάρα αυτή της ψυχής ?να μην είμαστε μόνοι και έρημοι στο Σύμπαν?
παίρνει στη διαδρομή των αιώνων και στη διαδρομή των πολιτισμών.
Του Γιώργου Γραμματικάκη*
ΣΤΗΝ APXAIA Ελλάδα, όπου απαντώνται τα πρώτα στοιχεία κοσμολογίας και
επιστημονικής σκέψης λίγες αμφιβολίες ?εκτός από τον Αριστοτέλη? υπάρχουν,
για κόσμους κατοικημένους εκτός από το δικό μας. Σε μια επιστολή του προς
τον Ηρόδοτο, ο Επίκουρος αναφέρει χαρακτηριστικά:
«?Υπάρχουν άπειροι κόσμοι, άλλοι όμοιοι και άλλοι διαφορετικοί από τον δικό
μας κόσμο?
Πρέπει να πιστέψουμε ότι σε όλους τους κόσμους υπάρχουν ζωντανά πλάσματα
και φυτά, καθώς και άλλα πράγματα που βλέπουμε σ? αυτόν εδώ τον κόσμο?»
Στην ίδια γραμμή κινούνται οι ατομιστές φιλόσοφοι αλλά και ο Λουκρήτιος.
Ένας μάλιστα από τους κόσμους, που για προφανείς λόγους εθεωρείτο σίγουρα
κατοικημένος, ήταν η Σελήνη. Κατά τους Πυθαγόρειους, τη Σελήνη κατοικούσαν
όντα ανώτερα από μας, ενώ ο Πλούταρχος θεωρούσε ότι οι σκοτεινές περιοχές
του δορυφόρου μας ήσαν θάλασσες. Οι ιδέες αυτές για μια κατοικημένη Σελήνη
επιβιώνουν για πολλούς αιώνες. Και παρόλο που η επιστήμη ήταν βέβαιη για
αφιλόξενο του εδάφους της, τη συγκλονιστική εκείνη στιγμή που ένας
Αμερικανός αστροναύτης πατούσε το 1969 πρώτος το πόδι του στη Σελήνη,
πολλοί από τα εκατομμύρια των θεατών του εγχειρήματος θα απογοητεύτηκαν―
άλλη θα ήταν η συγκίνηση, αν στο έρημο τοπίο υποδεχόταν τον αστροναύτη
κάποιου είδους ον, έστω κι αν είχε κεραίες ή ένα μόνον οφθαλμό.
Ασφαλώς, παρόμοια αισθήματα απογοητεύσεως συνόδευσαν και το πρόσφατο
τεχνολογικό επίτευγμα του «Ιχνηλάτη». Καθώς το μικρό αξιοθαύμαστο ρομπότ
που απελευθερώθηκε από το διαστημόπλοιο έκανε τις βόλτες του στην επιφάνεια
του Αρη, πόσες γήινες ψυχές, στις τηλεοράσεις ή στις οθόνες του υπολογιστή,
θα αδημονούσαν για ένα σημάδι, ένα οποιοδήποτε ίχνος ζωής. Εκτός κι αν
ψάχνουμε σε λάθος τόπους: ο Κώστας Καββαθάς, για παράδειγμα, ίσως να είναι
εξωγήινης προελεύσεως, αφού εξακολουθεί πάντα να μένει κατάπληκτος από όσα
συμβαίνουν γύρω του.
O Αρης, πάντως ?και όχι άδικα? υπήρξε κι αυτός, τώρα και έναν αιώνα, από
τους επικρατέστερους «κόσμους» για την παρουσία ζωής. O ενθουσιασμός, που
επεκράτησε από την ανακάλυψη των διωρύγων του ?δυστυχώς, δεν ήταν καθόλου
όπως νομιζόταν τεχνητές? έκανε τον αστρονόμο Lowell να σημειώνει:«το ότι ο
Αρης κατοικείται από κάποιου είδους όντα μπορούμε να το θεωρήσομε τόσο
βέβαιο, όσο είναι αβέβαιο τι μπορεί να είναι αυτά τα όντα».
Το θέμα είχε πάντως λύσει ριζικά ο Καντ, αφού στο κοσμολογικό του σύστημα
το Σύμπαν είχε σταθερό κέντρο ?με πολύ πυκνή ύλη? και μια εκλεπτυσμένη
περιφέρεια. Τη φύση των όντων που κατοικούσαν στο Σύμπαν ρύθμιζε η απόστασή
τους από το κέντρο, και οι νοητικές τους ικανότητες αντανακλούσαν τις
διαφορές στην πυκνότητα της ύλης! Αυτόν τον ιδιότυπο ρατσισμό, που μάλιστα
προέρχεται από ένα μεγάλο φιλόσοφο, δύσκολα ανταγωνίζονται και οι σημερινοί
κήρυκες του είδους.
Όπως και να ?χει πάντως το πράγμα, η συζήτηση και οι διαμάχες γύρω από την
ύπαρξη εξωγήινης ζωής είναι παρούσες σε όλους τους αιώνες, αν και με
διαφορετική φυσικά ένταση. Τον ενθουσιασμό διαδέχεται η απογοήτευση, η
φαντασία συμπλέει με τις επιστημονικές εικασίες, η γνώση του Σύμπαντος ?που
κάνει άλματα με την ανακάλυψη του τηλεσκοπίου? ανοίγει νέους κόσμους αλλά
και νέα ερωτήματα.
Και τούτο, ενώ η θρησκεία έχει απλώσει ήδη τον καταπιεστικό της μανδύα. O
Τζορντάνο Μπρούνο, ιερέας και φιλόσοφος, οδηγείται στα 1600 από την Ιερά
Εξέταση στην πυρά, επειδή πρέσβευε ότι τόσο οι πλανήτες, όσο και τα άστρα
κατοικούνται. Σοφότερος ο Γαλιλαίος, σπεύδει λίγα χρόνια αργότερα να
αποκηρύξει τις ιδέες του Κοπέρνικου ?είχε προπορευθεί ο Αρίσταρχος από τη
Σάμο? που εκθρόνιζαν τη γη από κέντρο του Ηλιακού συστήματος. Ήταν, εν
τούτοις, ο Γαλιλαίος ο πρώτος άνθρωπος, που με το τηλεσκόπιο είχε
διεισδύσει στα μυστήρια και τα θαύματα του ουρανού.
Σήμερα μάλιστα, 400 χρόνια μετά, ένα διαστημόπλοιο φέρει υπερήφανα το όνομά
του και διερευνά τους δορυφόρους του Δία, που εκείνος πρώτος ανακάλυψε. Σε
έναν από αυτούς, την «Ευρώπη», που διαθέτει νερό, υπάρχουν βάσιμες ελπίδες
για την ανακάλυψη ιχνών ζωής.
Όσον αφορά πάντως στο ενδιαφέρον για την εξωγήινη νοημοσύνη, τα δικά μας τα
χρόνια δεν είναι εξαίρεση: απέραντη είναι η σχετική φιλολογία, με τον
πολιτισμό της εικόνας τώρα να έχει ιδιαίτερο μερίδιο, και με ταινίες
εντυπωσιακής τεχνικής να κατακτούν το κοινό. Αδικα η μεγαλοφυΐα του
Ταρκόφσκι έδωσε ένα άλλο μεταφυσικό στίγμα. Τα πράγματα οδηγούνται μάλιστα
σε εξάρσεις όταν μια επιστημονική προσπάθεια ?όπως η πρόσφατη αποστολή στον
Αρη? δίνει λαβή σε νέες εικασίες ή αφέλειες.
Το ενδιαφέρον, σε σχέση με παλαιότερους αιώνες, είναι ότι στην επιστήμη δεν
τολμά πια να αντιπαρατεθεί η θρησκεία, που παρακολουθεί αμήχανη. Αυτή που
ανθίζει, παράλληλα με τις εκπληκτικές επιστημονικές κατακτήσεις, είναι μια
ιδιότυπη υποκουλτούρα: με αστρολόγους και μαγείες, με μηνύματα εξωγήινων
και προφητείες. Την αποθέωσή της η υποκουλτούρα αυτή θα έχει με
κωμικοτραγικό τρόπο, όταν νέοι άνθρωποι απέρχονται από τη ζωή για να
επιβιβασθούν στο εξωγήινο διαστημόπλοιο που «συνόδευε» το λαμπερό Κομήτη
Hale-Bopp. Από επιπόλαιες στιγμές, δεν είναι ωστόσο απαλλαγμένη ούτε η
επιστήμη: η κανονικότητα των σημάτων, που συνέλαβε το 1967 ένα
ραδιοτηλεσκόπιο στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ οδήγησε στην υποψία ότι
κάποια εξωγήινη νοημοσύνη ?που καταγράφηκε μάλιστα ως «μικρά πράσινα
ανθρωπάκια»? ήταν ο πομπός. Προσεκτικότερη παρακολούθηση απεκάλυψε την πηγή
των ραδιοσημάτων. Τα σήματα εξέπεμπε, σαν ένας φάρος στο αχανές, ένας
περιστρεφόμενος αστέρας νετρονίων!
H ανθρωπότητα έχασε έτσι ένα συγκάτοικο στο Σύμπαν, αλλά η αστροφυσική
κέρδισε μια σπουδαία ανακάλυψη.
Παρ? όλη όμως την υπερπληροφόρηση ?ή ίσως και γι? αυτό!? που χαρακτηρίζει
την εποχή μας, ο σύγχρονος άνθρωπος δε φαίνεται να αντιλαμβάνεται το πόσο
άλλαξε τις τελευταίες δεκαετίες η επιστημονική μας θεώρηση για το Σύμπαν
και τη ζωή. Αξίζει λοιπόν, και με τον κίνδυνο που περικλείει κάθε
περιεκτική αναφορά, να υπογραμμισθούν οι κύριες κατευθύνσεις της. H εικόνα
πρώτα-πρώτα που έχουμε σήμερα για το Σύμπαν, αληθινό δέος δημιουργεί στον
ενήμερο άνθρωπο: υπάρχουν δισεκατομμύρια γαλαξίες σαν τον δικό μας ?κάπου
είκοσι? μόνον στη δική μας γειτονιά! Καθένας από αυτούς εκτείνεται σε
απόσταση χιλιάδων ετών φωτός, και περιέχει δισεκατομμύρια άστρα. Τα
περισσότερα άστρα είναι πιθανόν ότι διαθέτουν, όπως και ο Ήλιος, πολλούς
συνοδούς πλανήτες― είναι όμως αδύνατη η ανίχνευσή τους, με τα τωρινά
τουλάχιστον μέσα. Αναρίθμητοι δορυφόροι θα πρέπει να κινούνται, όπως και η
δική μας Σελήνη, γύρω από τους πλανήτες.
Όσο για τη συνολική έκταση του Σύμπαντος, δεν είναι εύκολο να υπολογισθεί.
Το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble, που κινείται έξω από τη γήινη ατμόσφαιρα,
έχει εντοπίσει γαλαξίες σε απόσταση 13 δισεκατομμυρίων ετών φωτός. Αυτό
σημαίνει ότι τόσα χρόνια χρειάζεται το φως, που εντούτοις τρέχει με την
ιλιγγιώδη ταχύτητα των τριακοσίων χιλιάδων χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο, για
να διανύσει την έκταση του ορατού Σύμπαντος. O κοντινότερός μας γαλαξίας, η
γνωστή από τα βιβλία επιστημονικής φαντασίας Ανδρομέδα, βρίσκεται «μόνον»
δύο εκατομμύρια έτη φωτός μακριά.
Από την αδιανόητη έκταση, όσο και τον αριθμό και την ποικιλία των ουρανίων
κόσμων, ανακύπτει αβίαστα ένα συμπέρασμα: η ιδέα ότι μόνον η γη, που είναι
επιτέλους ένας ασήμαντος πλανήτης σε ένα γαλαξία χωρίς προφανή
ιδιαιτερότητα, επιλέχθηκε για να φιλοξενήσει τη ζωή, εμφανίζεται
φιλοσοφικά, αλλά και αισθητικά άκομψη. Αν αυτό συμβαίνει, θα είναι ασφαλώς
μια «τύχη» που παραβιάζει κάθε στατιστική πιθανότητα.
Ότι το φαινόμενο της ζωής είναι μάλλον διάσπαρτο στο Σύμπαν, φαίνεται να
ενισχύεται από τις σύγχρονες επιστημονικές απόψεις για τη δημιουργία του
Σύμπαντος και την εξέλιξη των αστέρων. O Γαλαξίας μας ή το Ηλιακό Σύστημα
δεν έχουν κάποια ιδιαίτερη δομή, ούτε διαφορετική χημική σύσταση, αφού όλα
εκκινούν από μια Μεγάλη Αρχή. H αρχή αυτού του χώρου και του χρόνου
τοποθετείται πριν από 15 δισεκατομμύρια χρόνια, όταν μια αδιανόητη Έκρηξη
φωτός και ύλης, όπου οι θερμοκρασίες και η πυκνότητα πρέπει να ήταν άπειρη,
δημιουργεί το νεαρό Σύμπαν. Από τότε το Σύμπαν διαρκώς διαστέλλεται και
ψύχεται, και σε διαδοχικά στάδια ?περίπου, όπως οι επτά μέρες της
δημιουργίας!? σχηματίζει πρώτα τους ελαφρούς πυρήνες και τα άτομα, στη
συνέχεια κάποιες μεγάλες συσσωματώσεις ύλης που θα εξελιχθούν στους
πρωτογαλαξίες― εκεί τα άστρα θα ανάψουν το φως τους από πυρηνικές
διαδικασίες που διαρκώς αντιπαλεύουν τη βαρύτητα. Όταν η πάλη αυτή οδηγηθεί
σε αδιέξοδο, κάποια άστρα με μεγάλη μάζα υφίστανται μια κατακλυσμική έκρηξη
?τις περίφημες εκρήξεις υπερνόβα? που θα εκσφενδονίσει τεράστιες ποσότητες
ύλης και βαριά στοιχεία στην ευρύτερη γειτονιά του άστρου.
Το αρχικό συμπαντικό ρευστό ?που ήταν απλώς υδρογόνο και ήλιο?
εμπλουτίζεται έτσι με κείνα τα στοιχεία, που έχουμε συνηθίσει να συνδέουμε
με τη ζωή και τις πολύπλοκες χημικές της απαιτήσεις: Μέταλλα και άνθρακα,
πυρίτιο και ασβέστιο. Κάπως έτσι, από μία ή περισσότερες εκρήξεις αστεριών,
απέκτησε η στροβιλιζόμενη μάζα αερίων και σκόνης, που θα εξελιχθεί στο δικό
μας πλανητικό σύστημα, τη χημική της ποικιλία. Καθώς η γη ?και οι άλλοι
πλανήτες? αποσπώνται πριν από πέντε δισεκατομμύρια χρόνια από τη μάζα αυτή,
ο Ήλιος θα παραμείνει στο κέντρο ως η απαραίτητη πηγή ενέργειας, και κάθε
πλανήτης θα τραβήξει, ανάλογα με την αρχική του σύσταση και την απόσταση
από τον Ήλιο, το δικό του δρόμο. O δρόμος της γης συνοδεύεται από το
περίλαμπρο φαινόμενο της ζωής, όχι επειδή κάποιος την επέλεξε, αλλά επειδή
εκεί υπήρξαν ?όπως και αλλού κατά πάσα πιθανότητα? οι κατάλληλες συνθήκες.
Τα πρώτα υλικά, δε φαίνεται πάντως να λείπουν στο Σύμπαν. Οργανικά μόρια,
αλλά και αμινοξέα, έχουν προς ώρας ανιχνευθεί σε πλανήτες, αλλά και
μετεωρίτες ή ουρές κομητών! Ότι το Σύμπαν διαπιστώνεται να έχει μια μεγάλη
και ενδιαφέρουσα ιστορία, δίνει άνετα χρονικά περιθώρια στη ζωή να έχει
κάνει και αλλού τα πρώτα ή και τα προχωρημένα της βήματα. Αλλωστε όλο το
Σύμπαν διέπεται από τους ίδιους φυσικούς νόμους, και οι χημικές διεργασίες
της ζωής δεν πρέπει να είναι γήινη αποκλειστικότητα.
Ασφαλώς, οι εκπληκτικές πρόοδοι της μοριακής βιολογίας, σε συμπόρευση με τη
μη αμφισβητήσιμη πια Δαρβινική θεωρία, έχουν δημιουργήσει ένα μεγαλειώδες,
όσο και πειστικό οικοδόμημα της εξελίξεως. Δεν είναι όμως βέβαιο αν το
οικοδόμημα αυτό φθάνει έτσι ή αλλιώς στην αποθέωση της πολυπλοκότητας και
του εσωτερικού ιστού, που συνιστά κάποιου είδους νοημοσύνη― ή μπορεί να
παραμείνει στις πρώτες του, ατελείς μορφές, όπως ένας τοίχος χωρίς παράθυρα
ή μια μισοτελειωμένη, μετέωρη σκάλα.
Το κρίσιμο ερώτημα, παραμένει πάντοτε το ίδιο: αν υπάρξουν τα πρωταρχικά
στοιχεία και οι κατάλληλες συνθήκες, άραγε η φύση διαλέγει αναγκαστικά το
δρόμο κάποιων έμβιων μορφών ?ή είναι ένας δρόμος τόσο πολύπλοκος, που άπαξ
και μόνο και από καθαρή τύχη ακολουθήθηκε; O βιολόγος J. Monod, και άλλοι,
εξίσου σπουδαίοι βιολόγοι και φυσικοί, πιστεύουν ότι ο σχηματισμός του DNA
?όπου βρίσκονται αποθηκευμένες οι οδηγίες της ζωής? είναι προϊόν
εξαιρετικής τύχης, που δεν μπορεί να επαναληφθεί αλλού.
Στο πρόβλημα πάντως, των κατάλληλων συνθηκών που απαιτούνται, ώστε να δοθεί
το έναυσμα κάποιας διαδικασίας ζωής, υπήρξε μια εντυπωσιακή εξέλιξη την
τελευταία δεκαετία. Ανακαλύφθηκε ένα καινούριο, ιδιαίτερο είδος βακτηρίων,
τα περίφημα «αρχαιβακτήρια». Είναι πρωτόγονες έμβιες μορφές, που εντούτοις
έχουν μια σημαντική «αρετή»: ότι έχουν τη δυνατότητα να αναπτύσσονται υπό
ακραίες συνθήκες. Ακόμα, και με απουσία ηλιακού φωτός! Την απαραίτητη
ενέργεια προσλαμβάνουν με χημικούς τρόπους. Πράγματι, τα αρχαιβακτήρια αυτά
εντοπίσθηκαν σε βάθη ωκεανών, σε θερμές πηγές ή κάτω από αφιλόξενα,
παγωμένα νερά. H ανακάλυψή τους έχει τη σημασία της ανακαλύψεως μιας
καινούριας, αναπάντεχης ηπείρου. Και όπως κάθε νέα ήπειρος κρύβει μεγάλα
μυστικά, τα αρχαιβακτήρια ίσως φωτίσουν οριστικά τον απώτατο πρόγονο κάθε
μορφής ζωής, αλλά και τις διαδικασίες της εξελίξεώς της.
Πληθαίνουν, ύστερα από αυτό οι επιστήμονες που πιστεύουν ?χωρίς να λείπουν
πάντα και οι σφοδροί πολέμιοι? ότι, αν υπάρχουν κάπου τα πρωταρχικά
στοιχεία και ένα περιβάλλον με νερό, αναγκαστικά η ζωή θα κάνει τα πρώτα
της δειλά και αβέβαια βήματα. Και μάλιστα, ακόμα και αν οι συνθήκες είναι
πολύ δυσκολότερες από εκείνες που εδέσποζαν στην αρχέγονη γη.
Δε φαίνεται λοιπόν να είμαστε μόνοι στο Σύμπαν. Το αν, βέβαια, θα
μπορέσουμε να επικοινωνήσουμε ποτέ με τους «άλλους» ?να διαβάζουν άραγε κι
εκείνοι «4 Τροχούς»;? είναι ένα άλλο και δυσεπίλυτο πρόβλημα. Δεν αφορά
πάντως καθόλου το άμεσο μέλλον.
Καλύτερα, συνεπώς, να εξαντλήσουμε τις προσπάθειες για καλύτερη
επικοινωνία, εδώ στη γη. Το περίεργο όμως είναι, ότι όσο η επικοινωνία αυτή
πυκνώνει ?με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, το Ιντερνέτ και τα κινητά
τηλέφωνα? τόσο η μοναξιά μας, η ανθρώπινη, μεγαλώνει και η αποξένωση
κυριαρχεί. Φαίνεται ότι αυτό που απαιτείται είναι κάτι περισσότερο από την
τεχνολογική έκρηξη της εποχής: Απαιτείται βαθύτερη παιδεία, και
ουσιαστικότερες αξίες του πολιτισμού. Οι εφιάλτες, άλλωστε, από τα
περιβαλλοντικά προβλήματα πληθαίνουν, και η γη δε φαίνεται να αντέχει για
καιρό ακόμα την αφροσύνη μας. Σημασία λοιπόν δεν έχει να συναντηθούμε ?αν
ποτέ συναντηθούμε? στο πολύ μακρινό μέλλον με κάποια όμοια ή ανόμοια με μας
δημιουργήματα της εξελίξεως. Το σπουδαίο θα ήταν να μπορούμε τότε να
υπερηφανευθούμε ?σε χιλιάδες ή εκατομμύρια χρόνια? ότι το ανθρώπινο είδος
είχε κατακτήσει υψηλά επίπεδα ισότητας και αλληλεγγύης, και οι πόλεμοι
είχαν εκλείψει― και ότι η γη, το λίκνο της ανθρώπινης ζωής, ήταν και πάλι
ένας πανέμορφος πλανήτης, με επουλωμένες τις πληγές στις θάλασσες και τα
δάση της και ανθρώπινες πόλεις. Ακόμα, με διάσπαρτα εδώ ή εκεί τα
επιτεύγματα της τέχνης και σπουδαίων πολιτισμών.
Αυτή η προοπτική δεν μπορεί φυσικά να συγκινήσει το σημερινό άνθρωπο. Για
την ώρα φαίνεται οχυρωμένος στη μιζέρια του νου και στις ατομικές του
επιδιώξεις. Ασφαλώς, υπάρχουν κι εκείνοι, που όπως λέει ο ποιητής «μέσα στη
θλίψη της απέραντης μετριότητας που μας πνίγει από παντού, παρηγοριέμαι ότι
κάπου, κάποιοι πεισματάρηδες αγωνίζονται να εξουδετερώσουν την φθορά».
Αν εκείνοι αποτύχουν, η μελλοντική συνάντηση με εξωγήινους, όπου εμείς θα
είχαμε κάθε λόγο να υπερηφανευόμαστε για τη σοφία και τα επιτεύγματά μας,
μπορεί ποτέ να μη γίνει. Όχι μόνον γιατί ενδεχομένως νοήμονα όντα δεν
υπάρχουν κι αλλού, αλλά επειδή το ίδιο το ανθρώπινο είδος θα έχει εν τω
μεταξύ αφανιστεί από τις ανομίες του._Γ.Γ.
O κ. Γιώργος Γραμματικάκης, τον οποίο ασφαλώς γνωρίζουν οι αναγνώστες του
περιοδικού, είναι Καθηγητής στο Φυσικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Κρήτης, και
συγγραφέας των βιβλίων «Η Κόμη της Βερενίκης» και «Κοσμογραφήματα».