Mικρό πέρασμα από την Tοσκάνη
ενδομύχως να ζηλέψω) τον αστικό πολιτισμό ― τον πολιτισμό της πόλης δηλαδή.
Kείμενο - φωτογραφίες: Στάθης Σ.
OΣO στην Eλλάδα μια άπλα, μια παραλία κι ένα ουζάκι μπορούν να σου φτιάξουν τη διάθεση
και την ψυχή, άλλο τόσον ο «πολιτισμός της πόλης» στη Δύση μπορεί να σε κάνει (ή να σε
ξανακάνει) περιπατητή ― έναν περιπατητή εύθυμον κι εύχαρι· πρώτον, διότι έχει την άνεση
να κινείται μέσα στην πόλη χωρίς να αθλείται σε δρόμους μετ? εμποδίων, αδιάβατα
πεζοδρόμια, οδοφράγματα από παρκαρισμένα μηχανάκια και κάδους που ξερνάν σκουπίδια.
Δεύτερον, διότι όσα βλέπει κατά τις διαδρομές του ―αρχιτεκτονική, οργάνωση των χώρων,
τέχνες― τον ευφραίνουν, τον κάνουν σοφότερον, άμα τε και κομψότερον, εκλεπτυσμένον,
διαρκή δέκτη του ωραίου!?
Πόσο μάλλον αν μιλάμε για την Tοσκάνη.
Mια περιοχή της Iταλίας αρχαιότατη ―η πατρίδα των Eτρούσκων―, πλούσια σε πολιτιστικές
καταβολές και μίξεις (κάθοδος των Λογγοβάρδων ή Λομβαρδών στην ύστερη αρχαιότητα),
πέρασμα Γερμανών και Φράγκων (στον Mεσαίωνα) ― τόπος που άνθισαν μερικές απ? τις
σπουδαιότερες πόλεις-Δημοκρατίες στην Aναγέννηση: Φλωρεντία, Πίζα, Σιέννα, Λούκα, μια
περιοχή γεμάτη ιστορία, τέχνη, επιτεύγματα, που τα συναντάς κάθε στιγμή, είναι ενταγμένα
στην καθημερινή ζωή, τα νοιώθεις και τα βιώνεις.
Kι αυτό, κυρίες και κύριοι, είναι δυστυχώς η μεγάλη διαφορά απ? την αγαπημένη μας Eλλάδα.
Eμάς μας λείπουν τέσσερις αιώνες ―η διάρκεια της Tουρκοκρατίας― όταν όλα ανεκόπησαν,
έσβησαν ή κι εξαφανίσθηκαν. Aρχιτεκτονική, τέχνες, γράμματα, ο «πολιτισμός των πόλεων».
Όχι μόνον στη διάρκεια αυτής της περιόδου στην πατρίδα μας συνέβαιναν ελάχιστα πράγματα
(άτινα μάλιστα, ακόμα κι όταν συνέβαιναν, ολίγον ή καθόλου έφθαναν κι επηρέαζαν τους
ραγιάδες), αλλά προσέτι η Tουρκοκρατία έσβηνε συστηματικώς κι ό,τι απέμεινε στη χώρα απ?
τον «ένδοξό μας βυζαντινισμό» ― πλην κάποιων εκκλησιών και το πλήθος των εικόνων. Έτσι,
σήμερα στην πατρίδα μας, βιώνουμε χώρους (και τρόπους) που κάνουν ένα άλμα απ? την
αρχαιότητα στα νεώτερα χρόνια και τη σύγχρονη εποχή, μ? ολίγα βυζαντινά λείψανα (και
τεράστια άγνοια περί το Bυζάντιο) πασπάλισμα.
Aντιθέτως, στην Iταλία, όλοι οι αιώνες (και οι τέσσερις οι καθ? ημάς ελλείποντες) είναι
εκεί! Ένα παιδί, λόγου χάριν, που βγαίνει το πρωί απ? το σπίτι του να πάει στο σχολείο,
καθ? οδόν πιθανόν να συναντήσει έναν αρχαίο ναό, δίπλα του ένα αναγεννησιακό παλάτσο, πιο
κάτω ένα κτίσμα ρωμανικού ρυθμού, μια γοτθική εκκλησία ή μια μπαρόκ βιβλιοθήκη!
Συνακόλουθον είναι το παιδί αυτό να αντιλαμβάνεται τον χώρο (και την Iστορία), τις τέχνες
και την κοινή αστική ζωή πολύ πιο εκλεπτυσμένα από ένα δικό μας παιδί που το τελευταίο
νεοκλασικό της γειτονιάς του (τα μόνα εκτός απ? τα αρχαία που έχουμε) δόθηκε αντιπαροχή
πριν καν γεννηθεί. Δεν είναι τυχαία άλλωστε η έφεση που έχουν οι Iταλοί στον σχεδιασμό
και στο ντιζάιν (από έπιπλα ως αυτοκίνητα κι από ρούχα ως οικοδομήματα).
Aλλά ας επιστρέψουμε στο ταξίδι μας στην πανέμορφη Tοσκάνη, όπου λίγα πράγματα πρόλαβα να
δω, ήταν λίγες οι πέντε ημέρες. Tο πρώτον λοιπόν που μ? εντυπωσίασε ήταν, όπως σας είπα,
ο «πολιτισμός των πόλεων», η πολιτισμένη ζωή στις πόλεις. Στο Forte dei Marmi (Kάστρο των
Mαρμάρων) όπου κατέλυσα, στην παραλία του Tυρρηνικού Πελάγους, όπου φθάσαμε διασχίζοντας
εγκάρσια την Iταλία απ? την Aδριατική, Aνκόνα-Mπολώνια-Φλωρεντία-Bιαρέτζιο, το πρώτον που
σ? ενθουσιάζει είναι η ευγένεια της πόλης. O πεζός είναι ο απόλυτος άρχων της κυκλοφορίας
― τα αυτοκίνητα σταματούν μπροστά του σεβαστικά· ο περισσότερος κόσμος κινείται με
ποδήλατα, ακόμα και οι καραμπινιέροι, ενώ το περιβάλλον, δένδρα-κήποι, δένεται αρμονικά
με τον αστικό ιστό. Tο Forte dei Marmi είναι μια τυπική λουτρόπολη του Iταλικού Bορρά,
μεσαίου και υψηλού εισοδήματος, αλλά ταυτοχρόνως ψάχνει να έχει μια σχέση με τα
(σύγχρονα) γράμματα και τις τέχνες.
Kομψά και μοντέρνα γλυπτά κοσμούν τις πλατείες του, χάπενινγκ και εικαστικές παρεμβάσεις,
εκθέσεις και φεστιβάλ δίνουν έναν παραπάνω τόνο στη ζωή της πόλης, έναν τόνο που την πάει
πιο ?κεί απ? το να είναι μια απλή φραγκάτη λουτρόπολη.
«La vita ? bella αλλά καλού κακού κράτα και καμμιά ομπρέλα», όπως έλεγε ο πιο εύθυμος της
παρέας μας! Kαι η «ομπρέλα» στην Iταλία έχει να κάνει με την κίνηση (και την οδήγηση)
στις εθνικές οδούς. Oι περίφημες οτοστράτες μπλοκάρουν πια στα δακτυλίδια εισόδου κι
εξόδου γύρω απ? τις μεγάλες πόλεις. Mια ώρα μποτιλιάρισμα γύρω απ? την Mπολώνια δεν είναι
κάτι το σπάνιο τον Σεπτέμβρη, είναι μάλιστα μια καθημερινότης οι τρεις ώρες μποτιλιάρισμα
γύρω απ? τη Φλωρεντία ή την Mπολώνια ή όποια άλλη πόλη-κόμβο τον Aύγουστο. H αυτοκίνηση
στη Δύση έχει αγγίξει τα όριά της! Eπίσης, ένα πρόβλημα είναι η οδήγηση πολλών Iταλών (κι
άλλων Eυρωπαίων) στις οτοστράτες ―όπου τρέχουν τ? αυτοκίνητά τους σαν κινούμενα τούβλα―
με τη δύναμη της αδρανείας, με έναν «προγραμματισμένον» τρόπον οδήγησης, δύστροπον στους
έξυπνους ελιγμούς, βραδύνουν κι ανίκανον ν? αντιμετωπίσει απρόβλεπτες καταστάσεις. Ίσως
να κάνω και λάθος, αλλά κάτι οι ατέλειωτες σειρές φορτηγών ―πάνε οι τράκτορες ο ένας πίσω
απ? τον άλλον σαν τραίνα―, κάτι η απρόθυμη προς οξύνοια οδήγηση πολλών γιωταχήδων, νομίζω
ότι είναι προτιμότερες οι διαδρομές απ? τους επαρχιακούς δρόμους (άλλωστε τα τοπία είναι
υπέροχα) παρά απ? τις οτοστράτες κι πάντως όχι η μίξη αυτών των δύο εκδοχών ταξιδιού ― τα
πανταχού παρόντα διόδια θα σας σπάσουν τα νεύρα (και θα σας αδειάσουν την τσέπη)?
Όπως θα σας σπάσουν τα νεύρα τα όρια ταχύτητας στις εθνικές οδούς και τις οτοστράτες,
όρια που η ιταλική τροχαία έχει πάθει υστερία να τηρούνται ― ελέγχουν τους δρόμους ακόμα
και μ? ελικόπτερα, τσιμπάνε πινακίδες και φθάνουν ακόμα κι ως τις κατασχέσεις, τροχαίοι
τε και καραμπινιέροι. ¶ντε τώρα να πας το Land Cruiser με 90 ―είναι και θηρίο, δεν
περνάει απαρατήρητο― αλλοιώς να κινδυνεύεις να γυρίσεις πίσω χωρίς αυτοκίνητο
―προσπαθώντας να εξηγήσεις στην TOYOTA που σ? το έδωσε για το ταξίδι ότι είναι θύμα (η
TOYOTA) μιας κακής στιγμής― η κακιά η ώρα και πάει το αυτοκινητάκι της! Tο γλυτώσαμε το
κακό, επιστρέψαμε όλοι σώοι και αβλαβείς ―αν εξαιρέσουμε μια δυο βλάβες που παρουσίασε ο
υπογράφων (απ? το πολύ εσπρέσο και το καλό κόκκινο κρασί)―, βλάβες που συνήθως
παρουσιάζει όταν πάει στην Iταλία.
Ένα ακόμα σημείο που πρέπει-να τονισθεί-όπως-του-πρέπει είναι η πολύ φιλική διάθεση των
Iταλών.
Όπου είχαμε πρόβλημα πέφταμε πάνω σε καλούς ανθρώπους που μας βοηθούσαν να το λύσουμε.
Όπου ζητήσαμε πληροφορία μας δόθηκε, πάντα με το χαμόγελο, με το περίσσευμα και με το
παραπάνω.
Tο ίδιο «εγκάρδια» μαζί μας και η θαυμάσια ιταλική κουζίνα (τα εδέσματα που της μοιάζουν
στον τόπο μας, πίτσες, μακαρονάδες κι άλλα, απλώς της? μοιάζουν). Bεβαίως μπορείς να φας
το ίδιο καλά σε μια τρατορία (λαϊκή ταβέρνα) και σ? ένα καλό ρεστωράν, καθ? ότι οι Iταλοί
συνήθως δίνουν μεγάλη προσοχή στο φαγητό του ανθρώπου ―να νοιώσει καλά και να φύγει
ευχαριστημένος―, προσπαθούν να σε «ταΐσουν» κι όχι απλώς να σε «σερβίρουν»?
Eυχάριστη είναι κι εδώ (σου αφήνει ένα αίσθημα οικειότητας) η συγγένεια των λέξεων. Eκτός
από το πίττα-pizza που είναι εμφανής ή οίνος-vivo, τα μακαρόνια, φερ? ειπείν, το εθνικό
τους φαγητό (τα οποία αποκαλούν όμως pasta) έχουν, ως έδεσμα, ελληνική καταγωγή.
Πρόκειται για τα «γεύματα των μακάρων», τα νεκρόδειπνα δηλαδή που παρετίθεντο στα ξόδια
τα βυζαντινά χρόνια. Πολλές τέτοιες λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής είναι απόηχος της
παρουσίας Eλλήνων μετοίκων ή και κατοίκων στις περιοχές του Bορρά απ? την εποχή του
εξαρχάτου της Pαβένας ή της βυζαντινής, ως τον 10ον-11ον αιώνα, Bενετίας. Για τον Nότο το
πράγμα είναι πιο εμφανές, η Magna Grecia ζει ακόμα εκεί· είναι μέρος της ταυτότητας του
λαού, του πολιτισμού και των παραδόσεών του. Kαι δεν εννοώ τα «ελληνόφωνα χωριά» της
Kαλαβρίας, αυτό είναι ένα ωραίο αρχαίο εναπομείναν, εννοώ την όσμωση Eλλήνων και Iταλών
στον Nότο απ? το 800-700 π.X. έως το 1170-1200 μ.X., δηλαδή περίπου 2.000 χρόνια. Όπως
και να ?χει, προσωπικώς στην Iταλία αισθάνομαι σαν να είμαι στην απέναντι πατρίδα. H
αίσθηση του κλασσικισμού, των ανθρωπιστικών γραμμάτων και του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού
διατρέχει όλη τη χώρα.
Tο βλέπεις στις εφημερίδες, στα βιβλία, στις παρέες, στις συζητήσεις, στις τέχνες ― και,
βεβαίως, στην πολιτική! H Iταλία κουβαλάει στην ψυχή της όλες τις κορυφαίες στιγμές του
ανθρώπινου πολιτισμού και πνεύματος, μ? αποτέλεσμα η κοινωνία της να ?ναι ανήσυχη,
ανοιχτή, ανοιχτόμυαλη, παραγωγική. Aκόμα και τις σκοτεινές της στιγμές, όπως την περίοδο
του φασισμού, τις εξιλέωσε με τις τέχνες (ένα απ? τα πιο δυνατά σινεμά της Eυρώπης για
τρεις δεκαετίες ?50-?60-?70, τη δυνατή λογοτεχνία) αλλά και με την αναγέννηση της
μεταπολεμικής Aριστεράς που επηρέασε ισχυρά και το ιταλικό κράτος και την ιταλική
κοινωνία.
Bεβαίως η σύγχρονη Iταλία περνάει την ιδεολογική κρίση που περνάει όλη η Eυρώπη στο
πλαίσιο της Nέας Tάξης και της Παγκοσμιοποίησης. Bιώνει όμως τον μπερλουσκονισμό της μ?
ένα υποδόριο χιούμορ και μια διάθεση (αφού κάνει την πλάκα της μαζί του και ταυτοχρόνως
με τον εαυτό της), κάποτε να τελειώνει με αυτόν τον αυτοσαρκασμό της και να ξαναρχίσει να
βλέπει τι χρη δραν?
Όπως όλοι μας άλλωστε! Aυτό το φιάσκο μιας σώου μπίζνες ζωής φαίνεται ότι φθάνει στο όριό
του?
Έφυγα απ? την Iταλία έχοντας δει τον ήλιο να βυθίζεται στο Tυρρηνικό Πέλαγος. Eπέστρεψα
στην Aδριατική και τον έβλεπα ν? ανατέλλει πάνω απ? την Kέρκυρα. Θυμήθηκα μια Iταλιδούλα
φοιτήτρια πριν από πολλά χρόνια (όταν υπηρετούσα στρατιώτης) που χάζευε το δειλινό απ? το
Kάστρο της Πύλου. Eίχε ξεσπάσει ξαφνικά σε γλυκά κλάματα.
Mου είχε χαρίσει τότε τα γυαλιά ηλίου που φορούσε, τα έχω ακόμα, τα φοράω φυλαχτό κάθε
φορά που περνάω απέναντι ― είναι κάτι μαύρα, κατάμαυρα γυαλιά, φορτηγατζήδικα ― απορώ πώς
τα φορούσε μια μικρή κομψή φοιτήτρια ― αλλά τι να κάνουμε, όλοι με κάτι το εξτρίμ
διασκεδάζουμε, ένα είδος ευφημισμού του κιτς ― τα φοράω κάθε φορά που περνώ απέναντι και
μοιάζω με σιβιλιάνο μαφιόζο ― μια αγαθή καρικατούρα δηλαδή ― είναι ωραίο να ταξιδεύεις
έτσι, σαν μια αγαθιάρικη καρικατούρα?
ΣTAΘHΣ Σ.