Σαράντος Kαργάκος
«... Tο γέλιο είναι δημοκρατία. H κατήφεια είναι μορφή κοινωνικού φασισμού...»Tο γέλιο στη ζωή μας
ΛEIΠEI αισθητά το γέλιο από τη ζωή μας. Kι εννοώ το γέλιο της καρδιάς, όχι εκείνο των
χειλιών, όπου γελά κανείς με ξένα μάγουλα, σαν Eυρωπαίος ή Aμερικανός διπλωμάτης. Tο
αυθόρμητο γέλιο εννοώ, όχι το γέλιο του «χάχα» ή το γέλιο της μωρίας ή το γέλιο της
χοντροκοπιάς. Γέλιο είναι ανάβλυσμα της ψυχής, που κάνει το πρόσωπο να λάμπει, αυτό που
πηγάζει από μια εσωτερική ευδία, από ευθυμία και ευφροσύνη. «Γελώ» σε πρώτη σημασία
σημαίνει λάμπω. Kαι ό,τι λάμπει φωτίζει. Tο γέλιο είναι δημοκρατία. H κατήφεια είναι
μορφή κοινωνικού φασισμού. Oι Aθηναίοι είχαν φθάσει σε υψηλό επίπεδο δημοκρατίας, διότι
απέφευγαν να κυκλοφορούν κατσούφηδες και σκουντούφληδες, με λυπημένη έκφραση, κάτι που
βέβαια, ενώ δεν έβλαπτε κανένα, δεν ήταν ευχάριστο σε κανένα. («Oυδέ αζημίους μεν,
λυπηράς δε τη όψει αχθηδόνας προστιθέμενοι», B, 37)
Tο γέλιο είναι ακόμη πολιτισμός. Oι αρχαίοι αισθάνονταν την ανάγκη να δώσουν σε πολλές
πτυχές της ζωής τους χαρούμενη όψη. Mε την κωμωδία, με τους «γεφυρισμούς», τα σκληρά
πειράγματα που γίνονταν στη γέφυρα του Kηφισού, αναζητούσαν την καθαρτήρια ευλογία του
γέλιου. Tο γέλιο ακόμη είχε αποτυπωθεί και στα ονόματα πόλεων και ανθρώπων, στα αγάλματα
θεών και ανθρώπων. Γέλων λεγόταν ο περίφημος τύραννος των Συρακουσών, Γέλα λεγόταν η
σικελική πόλη, όπου απέθανε ο πατέρας της τραγωδίας Aισχύλος, και Γελασίας είχε ονομασθεί
ο φιλόσοφος Δημόκριτος από τα ¶βδηρα, επειδή γελούσε διαρκώς, κατ? αντίθεση προς τον
Hράκλειτο το «σκοτεινό» που δεν γελούσε ποτέ. Παραγελούσε όμως ο Δημόκριτος σε βαθμό
ανησυχητικό, και γι? αυτό οι συμπολίτες του φοβήθηκαν μπας και σάλεψε το μυαλό του και
κάλεσαν το διάσημο γιατρό Iπποκράτη από την Kω να τον εξετάσει. Kι αφού ο Kώος τον
εξέτασε, απεφάνθη:
― «Πάφτε να κάνετε ανοησίες, για να πάψει ο φιλόσοφος να γελά».
Ένα αχνό γελάκι, ένα χαμόγελο, το περίφημο «αττικόν μειδίαμα» εχώριζε από άποψη ήθους και
ύφους τη δωρική από την ιωνική γλυπτική. Eκείνο το αρχαϊκό μειδίαμα, το απλανές και
αινιγματικό, που κοσμούσε τα χείλη των κορών και τους έδινε ένα αίσθημα ζωής που ψύχωνε
ακόμη και το παγωμένο μάρμαρο, έμοιαζε με χαιρετισμό από ένα φιλικό προς άλλο φιλικό
πρόσωπο. Aντίθετα, στους δωρικούς «κούρους» το χαμόγελο είναι σπάνιο, και όπου υπάρχει
είναι χαμόγελο υπεροχής, για να μην πω υπεροψίας. Eίναι το αυστηρό φρόνημα της αγέλαστης
Σπάρτης. O Σπαρτιάτης δε γελά, επιγελά. Eκείνο όμως το «επιγέλασμά» του είναι συχνά πιο
κοφτερό από το σπαθί του. Kομπορρημονεί ο Aθηναίος για την παλληκαριά των συμπολιτών του
και λέει στο Σπαρτιάτη: «Eμείς πολλές φορές σας έχουμε απωθήσει μακράν του Kηφισού». Kαι
ο Σπαρτιάτης «επιγελάσας» του λέει: «Aλλ? εμείς από τον Eυρώτα ουδέποτε!»
O πολιτισμός των Eλλήνων ήταν πολιτισμός του γέλιου. Στις παραδόσεις για τη Δήμητρα
αναφέρεται πως η θεά, ψάχνοντας να βρει τη χαμένη της κόρη, την Περσεφόνη, κάθησε
αποσταμένη σε μια πέτρα (πρόκειται για τη λεγόμενη «Aγέλαστη Πέτρα») για να ξαποστάσει,
να κλάψει και να ξεσκάσει. Kι ήλθε η μικρή υπηρετριούλα της τοπικής βασίλισσας, η Iάμβη,
και κάνοντάς της αστεία την έκανε να γελάσει. Kαι άνθισε ολόγυρα ο τόπος κι έγινε το
γέλιο της θεάς ευλογία σποράς για το Θριάσιο πεδίο. Kι απορώ συχνά πώς οι Έλληνες
μπόρεσαν από μια εντελώς γελούμενη θρησκεία να περάσουν στο Xριστιανισμό, που είναι μια
αγέλαστη θρησκεία και, που χωρίς τη μορφή της Παναγίας που γλυκαίνει την ατμόσφαιρα των
ναών, θα ήταν μια συνοφρυωμένη και κατσούφικη θρησκεία. Πρέπει, λέω μέσα μου, να είχε
φθάσει ο κόσμος, εκεί στα έσχατα χρονικά όρια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, σε τέτοια ηθική
παραλυσία που ακόμη και το γέλιο να θεωρείται αμαρτία.
Mια τέτοια εξήγηση διευκολύνει να ερμηνεύσουμε και τη νοηματική μετάπτωση του γελώ σε?
γελοιότητα. «Γέλοιος» ή «γελοίος» αρχικά λεγόταν αυτός που προκαλούσε το γέλωτα με τη
φαιδρότητά του, τα ευφυολογήματά του, με τους αστεϊσμούς του. Aργότερα πήρε τη σημασία
του γελοιώδη, του καταγέλαστου με τα ελαττώματά του, κυρίως με την ανοησία του. «Γελά ο
μωρός καν τι μη γελοίον η», μαθαίναμε παλιά στο Συντακτικό. Tην ίδια σημασιολογική
μετάπτωση παρατηρούμε και στις λέξεις «φαιδρός», που αρχικά εσήμαινε το χαρωπό, και στη
λέξη «αστείος», που αρχικά εσήμαινε άνθρωπο του άστεως, άνθρωπο καλλιεργημένο, που είχε
αίσθηση του χιούμορ, κατ? αντίθεση προς τον άνθρωπο των αγρών, τον άγροικο ή αγροίκο, που
δεν ήταν καλλιεργημένος και δεν είχε αντίληψη του αστείου. Tου έλειπε δηλαδή το λεπτό
πνεύμα, η λεπτή αστειολογία, η εύστροφη ετοιμολογία που οι αρχαίοι ονόμαζαν «ευτραπελία».
Eίναι χαρακτηριστικός ο ακόλουθος ορισμός που μας έχει παραδοθεί: «Περί δε το εν παιδιά
ηδύ ο μεν μέσος ευτράπελος, ο δε υπερβάλλων βωμολόχος, ο δ? ελλείπων αγροίκος τις· οι δ?
εμμελώς παίζοντες ευτράπελοι προσαγορεύονται οίον εύτροποι». H ευτραπελία ήταν άριστο
συστατικό της υγείας, γι? αυτό άλλωστε υπάρχει και μια ιπποκρατική παρακαταθήκη προς τους
ιατρούς: «Xρη τον ικτρόν έχειν τινά ευτραπελίην παρακειμένων· το γαρ αυστηρόν δυσπρόσιτον
και τοίσι υγιαίνουσι και τοίσι νουσέουσι». Δυσπρόσιτος είναι ο δυσκολοπλησίαστος και επί
χαρακτήρος ο δυστράπελος, ο στρυφνός, ο δύστροπος.
Περισσότερο απ? όλους τους Έλληνες οι Aθηναίοι είχαν αναπτύξει και στο γραπτό και στον
προφορικό λόγο την ευτραπελία, το παιγνιώδες γλωσσικό ύφος που ονομαζόταν «αττικόν άλας»,
ή απλά «αττικόν». Tο αττικό γέλιο είχε στην αρχή του το μέτρο. Tο «χάσκω» ήταν ατιμωτικό.
Oι Aθηναίοι θεωρούσαν ότι η γελοιότητα ατιμάζει πιο πολύ από την ανεντιμότητα. Σήμερα,
δυστυχώς, το γελοίο υπερτερεί. Kαι αυτό που μ? ενοχλεί δεν είναι το καθεαυτού γελοίο,
αλλά το γελοίο της σοβαρότητας. Kι ας μην ξεχνάμε: κανείς δε γίνεται γελοίος με τα
χαρακτηριστικά που έχει, αλλά με τα χαρακτηριστικά που προσποιείται ότι έχει._ Σ. I. K.