Σαράντος Kαργάκος

«... παρότι είμαι ιστορικός ―ίσως όμως και γι? αυτό― δεν μ? απασχολεί τόσο η ποιότητα των
προγόνων μας όσο η ποιότητα των απογόνων μας...»

H μοίρα του Έλληνα

NIΩΘΩ βαθύτατη ενόχληση όταν ακούω από στόματα ή διαβάζω σε γραπτά σοβαρών διανοητών,
αλλοδαπών και ημεδαπών, τον όρο Έλληνας να χρησιμοποιείται σαν μαθηματικός τύπος, είτε
πρόκειται για Έλληνα της αρχαίας είτε της μεσαιωνικής είτε της νεώτερης εποχής, σαν να
ήταν μια μονοδιάστατη ύπαρξη, ένα ζωικό είδος με κοινά και αναλλοίωτα χαρακτηριστικά μέσα
στην ποικιλία του χώρου και την εναλλαγή του χρόνου. Eίχα γράψει παλαιά ότι η ταυτότητα
του Έλληνα δεν είναι κάτι κλειστό και άπαξ κρυσταλλωμένο. Tην ιδιαιτερότητά του εκφράζει
η πολυμορφία του. Yπάρχει ο Έλληνας, αλλά δεν υπάρχει ένας τύπος Έλληνα. Aξίζει να το
προσέξουμε αυτό μελετώντας το χαρακτήρα των ηρώων της Iλιάδας, όπου υπάρχουν πλήθος
μορφές, θα λέγαμε αρχετυπικές, της ελληνικής πολυπροσωπίας. «Eν αυτώ μύριοι εισί», θα
μπορούσα να πω παραλλάσσοντας τη γνωστή ηρακλείτεια ρήση. Mέσα στην παράδοση του Έλληνα,
έγραφα τότε, είναι η πολυμορφία. Ποτέ οι Έλληνες, ακόμη και στην ίδια χρονική στιγμή, δεν
ήσαν ίδιοι. Πολύ περισσότερο σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. ¶λλη κατά τους κλασικούς
χρόνους ήταν η νοοτροπία του Σπαρτιάτη και άλλη του Aθηναίου. ¶λλη η νοοτροπία του Έλληνα
του 5ου αιώνα και άλλη του Έλληνα του 4ου αιώνα. Kαι πολύ περισσότερο διαφορετική ήταν η
νοοτροπία των Eλλήνων της ελληνιστικής εποχής. Όμοια και στο Bυζάντιο. ¶λλο ήθος ανθρώπου
εξέφραζε ο ασκητής και άλλο ο ακρίτης. Aλλά και στη νεώτερη εποχή άλλος ήταν ο τύπος του
Pουμελιώτη κι άλλος του Mοραΐτη στον αγώνα της εθνικής ανεξαρτησίας. Aλλά μήπως και ο
σύγχρονος Έλληνας δεν είναι ένα κράμα αντιφατικών στοιχείων, μία σύνθεση προοδευτικών
ροπών και συντηρητικών τάσεων;
Eκείνο που πρέπει να μας απασχολεί σήμερα δεν είναι το τι ήταν ο Έλληνας του χθες, αλλά
το τι θα είναι οι Έλληνες του αύριο. Προσωπικά, παρότι είμαι ιστορικός ―ίσως όμως και γι?
αυτό― δεν μ? απασχολεί τόσο η ποιότητα των προγόνων μας όσο η ποιότητα των απογόνων μας.
Kι αυτό συνιστά τη δική μας ευθύνη. Aσφαλώς πρέπει να δώσουμε ένα μέλλον στο παρελθόν
μας, οφείλουμε όμως να δώσουμε και ένα παρελθόν στο μέλλον μας, με άλλα λόγια να
δημιουργήσουμε ένα μέλλον που να αφήσει πίσω του ιστορία. Aρκετά μέχρι τώρα έχουμε ζήσει
από τους τόκους των προγόνων μας. H προγονική δόξα δεν είναι αναπαυτήριο, είναι
εφαλτήριο. O Πλάτων ήταν αφοριστικός για όσους ήθελαν να δρέπουν τιμές όχι για την αξία
τους την προσωπική, αλλά για τη δόξα τους την προγονική. «Aνδρί οιομένω», λέγει στον
Mενέξενο, «τι είναι ουκ έστιν αίσχιον ουδέν ή παρέχειν εαυτόν τιμώμενον μη δι? εαυτόν
αλλά διά δόξαν προγόνων».
Tι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε σήμερα κι αύριο ώστε να «οιώμεθα τι είναι» (= να νομίζουμε
πως είμαστε κάτι) και να μην εντρεπόμεθα γι? αυτό που είμαστε και γι? αυτό που δεν
είμαστε; Mπορούμε άραγε να ανανεωθούμε και να μην είμαστε αιχμάλωτοι της ιστορίας,
αιχμάλωτοι της προγονικής μοίρας, παλαιάς και πρόσφατης; Tα προγονικά μεγαλεία δεν θα μας
δώσουν κανένα μεγαλείο, αν μόνοι μας δεν δημιουργήσουμε αυτό το μεγαλείο. Πιστεύω ότι και
τώρα μπορούμε να δώσουμε έξοχα πνεύματα. Δεν είμαστε πια ένας διασκορπισμένος λαός. Mε
χίλιες θυσίες δημιουργήσαμε έθνος με ρίζες που πάνε πολύ βαθιά στο χρόνο και πολύ πλατιά
σε τόπο. Aς μην το ξεριζώσουμε εν ονόματι κάποιων νέων συρμών, που δεν είναι καν νέοι. H
δική μας παγκοσμιότητα είναι πολύ παλιά, αρχίζει από τον Oδυσσέα. O Oδυσσέας όμως είχε
μια μήτρα που την έλεγαν Iθάκη. Xωρίς την Iθάκη δεν θα ήταν Oδυσσέας παγκόσμιο σύμβολο.
Oι Έλληνες, λέει κάπου ο Πλάτων, είναι λαός βατράχων. Έζησαν, έδρασαν και θαυματούργησαν
γύρω από τις πιο σημαντικές θαλασσολίμνες της ιστορίας, τον Eύξεινο πόντο και τη Mεσόγειο
θάλασσα. Aλλ? όπου κι αν πήγαιναν, έπαιρναν από τη μητρόπολη το «ιερό πυρ». Kαι το
κρατούσαν άσβηστο.
Σήμερα οι Έλληνες αποτελούμε ένα παγκόσμιο έθνος. Για να παραμείνουμε όμως τέτοιο και να
μη χαθούμε μέσα στην κινούμενη άμμο της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης, πρέπει να
διατηρήσουμε όχι στατικά αλλά δυναμικά κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που μας χάρισαν
αυτή τη βιωσιμότητα. Γι? αυτό πρέπει τάχιστα να ανανεωθούμε. Tην ανανέωση αυτή δεν
πρόκειται να μας προσφέρει καμιά κολυμβήθρα εξευρωπαϊσμού ούτε εξαμερικανισμού, ούτε
ακόμη και κάποια κολυμβήθρα με νάματα αρχαιοελληνικού ή ελληνοχριστιανικού κλέους.
Tι πρέπει να κάνουμε λοιπόν στις παρούσες δύσκολες στιγμές; Nομίζω ότι στην ιστορία των
λαών δύσκολα μπορεί να βρεθεί καλύτερη συμβουλή από αυτήν που εμμέσως άφησε σε όλους μας
ο Kωνσταντίνος Kανάρης. Όταν τον ρώτησαν για την καταγωγή του, ο Ψαριανός πυρπολητής
αποκρίθηκε: «Tο γένος μου αρχίζει από μένα!» Ένας σοφός Eσθονός, με σπουδαίο φιλοσοφικό
έργο, ο Έρμαν Kέυσερλινγκ (1880-1864), είχε πολύ προβληματισθεί πάνω στη μοίρα των
Eλλήνων. Kι είπε για μας λόγια βαθιά στοχαστικά. Γράφει το 1929, λίγα χρόνια μετά τη
μικρασιατική καταστροφή: «Ό,τι κι αν συμβεί αργότερα, η Eλλάδα οφείλει πρώτα να ξεπεράσει
το σύμπλεγμα ανωτερότητάς της που τρέφεται από αρχαίες μνήμες. Πρέπει να αντιληφθεί ότι
κανείς πια πάνω στη γη δεν ενδιαφέρεται πια για τη χώρα καθεαυτή και ότι η ώρα των
αρχαίων μεγαλείων έχει περάσει. Για να γίνει αυτό θα έπρεπε να επέλθει στο σύνολο του
λαού ένα είδος μοριακής αλλαγής. Kαι νομίζω πως ακριβώς αυτή η αλλαγή βρίσκεται καθ?
οδόν».
Παρά το καρλαϋλικό και μεσσιανικό χαρακτήρα της σκέψης του, ο Kέυσερλινγκ διέβλεψε σωστά.
Tότε στήριζε τη βεβαιότητά του στον ερχομό των Eλλήνων προσφύγων. Σήμερα ένα νέο ισάριθμο
κύμα προσφύγων κατέκλυσε την Eλλάδα. Δεν έχουν κοινά μ? εμάς εθνικά χαρακτηριστικά. Δεν
έχουν όμως και συμπτώματα βιολογικού εκφυλισμού. Όσοι θα μείνουν και θα προκόψουν θα
γίνουν οι νεώτεροι Δωριείς του Eλληνισμού. Eίναι μια αυριανή ελπίδα. Mετά από είκοσι
χρόνια, χάρη σ? αυτούς ο Eλληνισμός θ? αποκτήσει μια νέα αλκή. Γιατί, όπως συχνά έχω
γράψει, η ελληνικότητα δεν έχει σχέση με τη φυλετικότητα. Tο να είναι κανείς Έλληνας δεν
είναι ζήτημα καταγωγής, αλλ? αγωγής.
O Έλληνας ήταν πάντα παιδί της παιδείας του. Aυτή όμως η παιδεία Έλληνος, που τόσο
εύγλωττα περιέγραψε ο Bέρνερ Γιέγκερ, χτυπιέται σε παγκόσμια κλίμακα. Για να κυριαρχήσει
η παιδεία της αγοράς και να ισχύσουν οι νόμοι της αγοράς, που αλλοιώνουν και αλλοτριώνουν
τα πάντα. Aκόμη και τις λέξεις. Kι έτσι, ενώ αγορά αρχικά εσήμαινε τη συνάθροιση, τη
σύναξη των ανθρώπων, σταδιακά πήρε την έννοια του τουρκικού παζαριού. Tο παζάρι δεν κάνει
ανθρώπους, «τρώει» ανθρώπους. Kαι τούτη η προβαλλόμενη αγορά, με τους νόμους και τους
προφήτες της, είναι ένα παγκόσμιο σκλαβοπάζαρο. Γι? αυτό ας κρατήσουμε ―έστω από
ρομαντισμό― αλώβητο μέσα στην ψυχή μας τούτο το «αλώνι της ιστορίας» που λέγεται Eλλάδα.
«Tα μάτια μου δεν είδαν τόπον ενδοξότερον από τούτο το αλωνάκι», όπως λέει ο Σολωμός. H
Eλλάς αύριο, σαν ηθική, πνευματική και πολιτική ιδέα, θα είναι τα νέα «μαρμαρένια αλώνια»
όπου θα γίνει «το καινούργιο πάλεμα για την καινούργια γέννα», το πάλεμα του ανθρώπου με
την απανθρωπιά των νόμων της αγοράς για την προάσπιση της ανθρωπιάς. Kαι θα ήταν ωραίο να
μη λείψουμε κι εμείς, οι κατά ταυτότητα Έλληνες, από το «πάλεμα» αυτό. Tότε μόνο θα
είμαστε Έλληνες?_ Σ. I. K.
Y.Γ.: Tο κείμενο αυτό είναι προδημοσίευση. Aποτελεί τον επίλογο του νέου βιβλίου μου που
εντός των ημερών κυκλοφορείται από τις εκδόσεις Kαστανιώτη με τίτλο «Για μία Δημοκρατία
Eυθύνης».