Αρχιτεκτονική των νησιών και ζωτικός χώρος
«… Κάθε κοινωνική ομάδα, όταν ο πληθυσμός της αυξηθεί, έχει δύο δυνατότητες. Ή θ' αυξήσει το ζωτικό της χώρο, αναζητώντας έσοδα και έξω από τα στενά γεωγραφικά της όρια, ή το περίσσευμα του πληθυσμού θ' ακολουθήσει, αναγκαστικά, το δρόμο της μετανάστευσης…»Ο EΠIΣKEΠTHΣ της Σύρου εντυπωσιάζεται από τη νεοκλασική μορφή του οικισμού. Το ίδιο κι όποιος βρεθεί στη Σύμη. Σίγουρα υπάρχει μεγάλη διαφορά από την τυπική αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική που βλέπουμε στη Μύκονο, την Κύθνο, την Κέα, τη Σαντορίνη. Αναγνωρίζω ότι οι γνώσεις μου για ρυθμούς και αρχιτεκτονικές δομές είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Ας μου επιτραπεί, όμως, να επιχειρήσω μία πρώτη ερμηνεία των παραπάνω διαφορών διαμέσου μιας άλλης προοπτικής. Παλαιότερα, οι κάτοικοι των νησιών ζούσαν με ό,τι μπορούσε να τους προσφέρει το άμεσο περιβάλλον τους. Κύρια απασχόλησή τους, η γεωργία και η κτηνοτροφία και σε μικρότερο βαθμό η αλιεία. Ας θεωρήσουμε το χώρο που εκμεταλλεύονταν σαν το «ζωτικό τους χώρο». Ζούσαν σ' αρμονία μ' αυτόν και η αρχιτεκτονική των κατοικιών τους ήταν ενταγμένη τόσο σ' ό,τι ο χώρος τούς πρόσφερε όσο και στις κλιματικές συνθήκες που επικρατούσαν. Η τυπική αρχιτεκτονική του Αιγαίου, με τ' άσπρα χαμηλά σπίτια και τα μικρά παράθυρα, είναι τυπικό παράδειγμα.
Κάθε κοινωνική ομάδα, όταν ο πληθυσμός της αυξηθεί, έχει δύο δυνατότητες. Ή θ' αυξήσει το ζωτικό της χώρο, αναζητώντας έσοδα και έξω από τα στενά γεωγραφικά της όρια, ή το περίσσευμα του πληθυσμού θ' ακολουθήσει, αναγκαστικά, το δρόμο της μετανάστευσης.
Στην Ύδρα, οι κάτοικοι διεύρυναν το ζωτικό τους χώρο με τη ναυτιλία. Ήταν ξακουστοί οι καπεταναίοι των ιστιοφόρων της. Όμως, με τη δραστηριότητα αυτή δεν μεγάλωναν μόνο τα έσοδα της κοινωνικής ομάδας, με τρόπο που η αύξηση του πληθυσμού να μπορεί να διατηρηθεί. Συγχρόνως, υπήρξε και είσοδος πληροφόρησης και γνώσης που ενσωματώθηκε στην ομάδα, κάτι που φαίνεται καθαρά και στην αρχιτεκτονική του οικισμού. Παρόλο που η συζήτηση αφορά στο Αιγαίο, ας χρησιμοποιήσουμε αντίστοιχο παράδειγμα από το Γαλαξίδι. Κι εκεί η αρχιτεκτονική του οικισμού διαφέρει σημαντικότατα από τους διπλανούς. Οι καπεταναίοι των ιστιοφόρων του Γαλαξιδίου, σε συνδυασμό με την αύξηση των εσόδων και την «κατάληψη» νέου ζωτικού χώρου, έφεραν και ανάλογη πληροφόρηση που άλλαξε τη μορφή της πόλης. Συχνά, η μοίρα των κοινωνικών ομάδων περνά από την ακμή στην παρακμή, όταν συμβούν αλλαγές που είναι δυνατό να ελαττώσουν το ζωτικό χώρο, τον οποίο εκμεταλλεύονται. Οι πλοιοκτήτες του Γαλαξιδίου, όταν ανακαλύφθηκε ο ατμός, δεν κατάφεραν να ενσωματώσουν τη νέα ανακάλυψη στην κοινωνία τους. Έτσι, παρέμειναν με τα ιστιοφόρα την εποχή που άρχισαν να χρησιμοποιούνται τα ατμόπλοια. Σ' αυτό το σημείο, ο ζωτικός τους χώρος περιορίζεται και η αντίστροφη μέτρηση αρχίζει. Αντίθετα, η Σύρος, για διάφορους λόγους, βρέθηκε στο επίκεντρο της μεταβολής κι έγινε πέρασμα και σταθμός ανεφοδιασμού κάρβουνου στα ατμόπλοια. Ο ζωτικός της χώρος αυξήθηκε σημαντικά ―κύρια με το εμπόριο― και η είσοδος πληροφόρησης και γνώσης γίνεται γεγονός για την κοινωνική ομάδα που υπήρχε εκεί. Φυσικό ήταν ν' αλλάξει και η πόλη με τα υπέροχα νεοκλασικά κτίρια που σήμερα προβληματίζουν τον επισκέπτη. Ο ζωτικός χώρος της Σύμης, που βρίσκεται απέναντι από τη Ρόδο, μεγάλωσε σημαντικά με την εκμετάλλευση των σφουγγαριών στην άλλη άκρη της Μεσογείου. Ένα δημοτικό τραγούδι της Σύμης αναφέρει: «Στην Μπαρμπαριά, στο Τούνεζι, Καταμανιάν κι Αλγέρι, εκεί βρίσκετ' ο κρίνος μου τώρα το καλοκαίρι». Ο πληθυσμός αυξήθηκε κατακόρυφα και ο οικισμός άλλαξε μορφή. Σήμερα, πολλά από τα νεοκλασικά σπίτια είναι χαλάσματα (… «χαλατά», κατά τους ντόπιους) για να θυμίζουν τις παλιές δόξες. Κι εδώ την ακμή ακολούθησε η παρακμή. Δεν υπήρξε διεύρυνση του ζωτικού χώρου έξω από τα στενά γεωγραφικά τους όρια, στη Μύκονο, τη Σαντορίνη, την Κέα, την Ίο, την Κύθνο. Εκεί, η αρχιτεκτονική των οικισμών είναι πέρα ως πέρα ενταγμένη σ' ό,τι διαθέτει ο ίδιος ο τόπος. Είναι τυπική αιγαιοπελαγίτικη.
Ας συγκρίνουμε και δύο μη νησιωτικές περιοχές, όπως είναι η Αρκαδία και το Πήλιο. Χωρίς αμφιβολία, η ιδιόμορφη αρχιτεκτονική του Πηλίου είναι περισσότερο προχωρημένη. Η μεγάλη παραγωγικότητα της γεωργικής γης, με τ' άφθονα νερά, είναι πολλαπλάσια εκείνης της Αρκαδίας. Παράλληλα, όμως, με την αυξημένη γεωργική παραγωγή, ο ζωτικός χώρος των κατοίκων του Πηλίου μεγάλωσε και με εμπόριο προς Αυστρία, Ρουμανία, Αίγυπτο. Δηλαδή, κάθε αύξηση του πληθυσμού συνόδευε διεύρυνση του ζωτικού χώρου, κάτι που δεν ίσχυσε στην Αρκαδία. Εκεί, το «περίσσευμα» του ανθρώπινου δυναμικού ήταν αναγκασμένο ν' ακολουθήσει το δρόμο της εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης. Υπάρχουν εκατοντάδες χιλιάδες μετανάστες από την Αρκαδία στην Αμερική και τη Νότια Αφρική. Στο Σικάγο, βρίσκουμε ολόκληρες συνοικίες μεταναστών από την περιοχή της Τρίπολης. Ήταν, επίσης, λογικό όσοι πήγαιναν στην Αθήνα να προσπαθούν να ενταχθούν στις υπηρεσίες. Αν συγκρίνουμε τον αριθμό των δημόσιων υπαλλήλων που προέρχονται από την Αρκαδία με εκείνον του Πηλίου, το βλέπουμε ξεκάθαρα, μια και οι δημόσιες υπηρεσίες είναι γεμάτες από άτομα που κατάγονται από την Αρκαδία. Ίσως οι παραπάνω ερμηνείες να φαίνονται ―και πιθανότατα να είναι― απλοϊκές. Όμως, ένα ξημέρωμα, φεύγοντας από τη Σύμη και βλέποντας από το κατάστρωμα του πλοίου αυτό τον πανέμορφο νεοκλασικό οικισμό, που ακόμη και σήμερα δείχνει την ακμή του παρελθόντος, σκέφτηκα ότι κάποτε πρέπει να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε πραγματικά ό,τι έχει συμβεί στον τόπο μας._ N. M.