Η ιστορία των μασκότ στα ψυγεία των αυτοκινήτων
Όσα παίρνει ο άνεμοςΑπόδοση: Σπύρος Χατήρας
Φωτογραφίες: Αutomedia
O λόρδος Μόνταγκιου, ένας από τους πρώτους κατόχους αυτοκινήτου στο Ηνωμένο Βασίλειο και
ευγενής ως προς την καταγωγή του, ήταν παράλληλα και ο πρώτος που, όπως αναφέρεται,
τοποθέτησε μια μασκότ πάνω στο ψυγείο της προσωπικής του Daimler.
ΓYPNΩNTAΣ πίσω στα 1899 και προσπαθώντας να εξηγήσουμε τους λόγους που τον οδήγησαν σε
αυτή την ιδέα, βλέπουμε καταρχήν ποιοι μπορούσαν ―στα τέλη του 19ου αιώνα― να έχουν δικό
τους αυτοκίνητο: πρίγκιπες, εστεμμένοι, βαθύπλουτοι επιχειρηματίες, κόμητες, λόρδοι,
δούκες και εργοστασιάρχες. Η νέα εφεύρεση, άγνωστη ακόμη και απλησίαστη από το ευρύ
κοινό, που ναι μεν τη θαύμαζε, αλλά ουσιαστικά λόγω άγνοιας τη φοβόταν, στηριζόταν τα
πρώιμα εκείνα χρόνια μόνο στους πλούσιους για να επιζήσει όσο χρειαζόταν, προτού
πλησιάσει τις μάζες και καθιερωθεί. Αυτός ήταν και ο λόγος που τους πρώτους διεθνείς
αγώνες αυτοκινήτου είχαν τη δύναμη να διοργανώσουν και να αθλοθετήσουν ―προσφέροντας
απλόχερα θέαμα στο λαό― άνθρωποι όπως ο βαθύπλουτος αδαμαντοπώλης Βάντερμπλιτ, ο εκδότης
Γκόρντον Μπένετ και ο Σικελός άρχοντας Αλεσάντρο Φλόριο. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον
γεννήθηκαν οι μασκότ στα ψυγεία των αυτοκινήτων, και για το λόρδο Μόνταγκιου τα πράγματα
φαίνεται πως εξελίχθηκαν φυσιολογικά.
Μεγαλωμένος κάτω από το οικόσημο των λαμπρών προκατόχων του τίτλου του, επιφανών
θαλασσινών, με πρόγονο που χρημάτισε ναύαρχος του βρετανικού στόλου την εποχή του Καρόλου
του Ε?, έβαλε κι εκείνος ακόμη ένα, που τον αντιπροσώπευε, στην Daimler που τότε
οδηγούσε. Τη μασκότ εκείνη, που ήταν ένα μικρών διαστάσεων αγαλματίδιο του προστάτη των
αμαξάδων, και ύστερα των οδηγών, Αγίου Χριστοφόρου, διαδέχθηκαν σύντομα πολλές ακόμη σε
όλες, σχεδόν, τις χώρες της Ευρώπης και στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Η εποχή της μινιατούρας
To παράδειγμα του Μόνταγκιου ακολούθησε το 1906 στην Ιταλία η βασίλισσα Μαργαρίτα της
Σαβοΐας, η εστεμμένη που έδωσε το όνομά της στην πασίγνωστη σήμερα πίτσα και τοποθέτησε
επίσης ένα ομοίωμα του Αγίου Χριστοφόρου στην υπερπολυτελή Ιtala που της παρέδωσε κατόπιν
παραγγελίας η Carozzeria Sala. Τα χρόνια εκείνα δεν υπήρχαν, βέβαια, προδιαγραφές ή
διατάξεις που να καθορίζουν πώς πρέπει να είναι τοποθετημένες οι μασκότ. Τα εργοστάσια,
αρχικά, κατασκεύαζαν μόνα τους τα «στολίδια» αυτά, όμως ύστερα από κάποιο μικρό χρονικό
διάστημα το καθένα με τη σειρά του ανέθετε τη δουλειά αυτή σε βιοτεχνίες που μπορούσαν να
ασχοληθούν με το συγκεκριμένο είδος. Και φυσικά, καθώς ο κλάδος δεν ήταν δυνατό να
διαθέτει καλλιτέχνες του διαμετρήματος του Ροντέν, πολλές φορές το αισθητικό αποτέλεσμα
της μικρογλυπτικής σχοινοβατούσε ανάμεσα στην τέχνη και στο? κιτς. Οι κατασκευαστές των
μασκότ αντλούσαν τη θεματολογία τους κυρίως από το ζωικό βασίλειο και τροφοδοτούσαν τις
αυτοκινητοβιομηχανίες με μινιατούρες πουλιών, λιονταριών, ταύρων, τίγρεων και άλλων
όμορφων δημιουργημάτων της μητέρας φύσης. Χρησιμοποιούσαν επίσης ως έμπνευση και τη
μυθολογία, αναπαριστώντας πάνω στα ψυγεία των τότε μοντέλων τις μορφές διάφορων νυμφών
και θεοτήτων. Καμιά φορά μάλιστα, στην «υψηλή» θέση, εγκαθιστούσαν μικρογραφίες κυνηγών,
μποξέρ, χειμερινών σκιέρ και άλλων αθλητών. Βρισκόμαστε, βλέπετε, στην εποχή που οι
«τάσεις» είχαν ακόμη επιρροές από τη διεξαγωγή των δύο πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων
και προσπαθούσαν να κερδίσουν κάτι, στο δικό τους πεδίο δράσης, από τις θετικές
εντυπώσεις που εκείνοι άφησαν. Όμως, όπως και να είχαν τα πράγματα από πλευράς κουλτούρας
και τεχνοτροπίας, οι ολιγάριθμοι ακόμη τότε πελάτες ήταν αποφασισμένοι να αγοράσουν ό,τι
κι αν τους πρόσφεραν. Στη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία, λειτουργούσε ο μεγαλύτερος
αριθμός των βιοτεχνιών που εξειδικεύονταν στο να κατασκευάζουν μινιατούρες για τα ψυγεία
των αυτοκινήτων. Η γαλλική Lejeune, στην γκάμα των σκύλων μόνο, διέθετε εξήντα
διαφορετικές μικροφιγούρες για κάθε ενδιαφερόμενο. Η αγγλική Desmo, μάλιστα, πρόσφερε
στους ιδιοκτήτες τη δυνατότητα να αποκτήσουν τις μασκότ που ήθελαν μέσω των υπηρεσιών του
ταχυδρομείου. Κι ακόμη, οι τελευταίοι μπορούσαν να ζητήσουν από την εταιρεία να τους
κατασκευάσει κάποιο συγκεκριμένο ομοίωμα, ως απολύτως προσωπική «υπογραφή», βασισμένο σε
σχέδια και ιδέες των ίδιων. Εκείνα τα χρόνια, οι επαγγελματίες διαφημιστές μόλις άρχιζαν
να βγαίνουν στο προσκήνιο και, για τη δική τους λογική και θεωρία, το ψυγείο ήταν η
ιδεώδης θέση για να «περάσουν» προς τα έξω ένα μικρό εμπορικό μήνυμα, αφού τα αυτοκίνητα
ήταν ακόμη ολιγάριθμα και κατά συνέπεια προσέλκυαν πάντοτε όλα τα βλέμματα με την
εμφάνισή τους. Η διαφημιστική παραγωγή παρουσίασε τότε και μια σειρά μασκότ,
εγκωμιάζοντας την? αρετή και τις αγνές προθέσεις εταιρειών ελαστικών και λιπαντικών,
κατασκευαστών φωτιστικών σωμάτων και πλήθους άλλων προμηθευτών των αυτοκινητοβιομηχανιών,
που διακοσμούσαν τα σημεία πώλησης αυτών των προϊόντων.
Τα επώνυμα προϊόντα
Οι αυτοκινητοβιομηχανίες, που στα πρώτα στάδια αντιμετώπιζαν ψυχρά αυτού του είδους τη
διεύρυνση των διαφημιστικών δραστηριοτήτων, άρχισαν σιγά σιγά να διαμορφώνουν μια
διαφορετική αντίληψη για το ζήτημα. Έτσι, για τη Rolls-Royce, δεν ήταν πια μια ασήμαντη
λεπτομέρεια η τοποθέτηση μιας κακόγουστης και άτεχνης μασκότ στο ψυγείο των πολυτελών και
πανάκριβων αυτοκινήτων της, αφού μπορούσε σχεδόν να τα βεβηλώσει αισθητικά. Αυτός ήταν
και ο λόγος που επιδίωξε και πέτυχε συνεργασία με το διάσημο ζωγράφο και γλύπτη Τσαρλς
Σάικς, προκειμένου, στο εξής, κάθε Rolls να έχει ένα μικρό ασημένιο αριστούργημα
φτιαγμένο από τα χέρια του πάνω στο ψυγείο της. Έτσι, λοιπόν, το «Πνεύμα της Έκστασης»,
το αγαλματίδιο που έγινε θρύλος μαζί με τα εξεζητημένα μοντέλα της, έκανε την πρώτη του
επίσημη εμφάνιση το 1911.
Ωστόσο, πέρασε αρκετός καιρός ώσπου το παράδειγμα της βρετανικής εταιρείας να το
ακολουθήσουν και άλλοι, καλώντας αναγνωρισμένους καλλιτέχνες για να φιλοτεχνήσουν τις
μασκότ τους. Ένας από αυτούς που δοκίμασαν την επιδεξιότητά τους στη μικρογλυπτική ήταν
και ο Φρανσουά Μπαζέν, ο δημιουργός του «Ιπτάμενου Πελαργού», που κοσμούσε τη δεκαετία
του ?20 τα ψυγεία των αυτοκινήτων της Ηispano Suiza. Διαφορετική περίπτωση ήταν ο
Ρέμπραντ Μπουγκάτι, ο φιλάσθενος αδελφός του μεγάλου Έτορε. Μεγαλωμένος μέσα σε
οικογένεια ονομαστή στην Ευρώπη, με πατέρα αυθεντία στην κατασκευή εξαιρετικών
μικροεπίπλων μοναδικής ποιότητας, ο Pέμπραντ κληρονόμησε το ταλέντο του τελευταίου και
δημιούργησε μια σειρά από αναπαραστάσεις ζώων καμωμένων από ευγενή μέταλλα και άλλα
υλικά. Ο Ρέμπραντ, όμως, πέθανε νέος και δεν πρόλαβε να αναγνωριστεί όσο του άξιζε. Ο
Έτορε Μπουγκάτι, μετά το θάνατό του, συγκέντρωσε με ευλάβεια όλα του τα έργα σε μια μικρή
έκθεση που στεγαζόταν σε ένα από τα δωμάτια του σπιτιού του, στο Μολσχάιμ. Λίγα χρόνια
αργότερα, αποφάσισε να τοποθετήσει κάποια από αυτά στις Βugatti Royal, που αναμφίβολα
υπήρξαν τα πολυτελέστερα και εγκυρότερα αυτοκίνητα παραγωγής της εταιρείας του.
Ο διάσημος και με νωπές ακόμη τις μνήμες από τη χρήση του ιαγουάρος, που έδωσε το όνομά
του στην Jaguar, σχεδιάστηκε στα μέσα της δεκαετίας του ?30 από την Desmo. Τοποθετήθηκε
για πρώτη φορά στις SS80 και τις SS100, αποτελώντας μέχρι πρόσφατα αναπόσπαστο στοιχείο
όλων των μοντέλων της. Τα πρώτα ομοιώματα του ιαγουάρου ήταν μεγαλύτερα και περισσότερο
λεπτομερειακά, σε σχέση με αυτά που φιλοτεχνήθηκαν στα χρόνια μετά τον Πόλεμο. Από την
παρθένα που τα μαλλιά της ανεμίζουν στον αέρα την ώρα που κρατά στα λεπτεπίλεπτα χέρια
της το τιμόνι (Packard, Ηνωμένες Πολιτείες) μέχρι τον ερυθρόδερμο αρχηγό κατασκευασμένο
από σχεδόν διαφανές υλικό (Pontiac), οι μασκότ δε γνώριζαν όρια στη σχεδίασή τους.
Οι μινιατούρες των ψυγείων κατασκευάζονταν από σημαντικά ανομοιογενείς? ποικιλίες, όσον
αφορά τα υλικά που χρησιμοποιούνταν. Δεν υπήρχε αμφιβολία πως ο μπρούντζος ήταν από την
καλύτερη ποιότητα, ούτε εκφράζεται αντίρρηση ότι με τη χρήση μπράσου μπορούσε κανείς να
φθάσει σε θαυμάσια τελικά αποτελέσματα. Η επιλογή του ψευδαργύρου ως υλικού στοίχιζε πολύ
φθηνότερα, αλλά κάποιες από τις φιγούρες ταχύτατα οξειδώνονταν, έσπαζαν και καταντούσαν
μη εμφανίσιμες. Στη δεκαετία του ?20, πολλοί κατασκευαστές προμηθεύονταν για τις μασκότ
τους φύλλα νικελίου, όμως τα φύλλα του χρωμίου ήταν αυτά που πρόσφεραν την καλύτερη
δυνατή προστασία. Από το 1928, μια εναλλακτική πρόταση στο χρώμιο ήταν και το κεχριμπάρι,
που για προστασία διέθετε και μια λεπτή επίστρωση από ασήμι, όμως, λόγω του υψηλού της
κόστους τη χρησιμοποιούσαν μόνο οι κατασκευαστές ακριβών και πολυτελών αυτοκινήτων.
Πραγματικά έξοχες μινιατούρες, σε όλα τα επίπεδα, δημιουργήθηκαν από το Γάλλο καλλιτέχνη
και χρυσοχόο Ρενέ-Ζιλ Λαλίκ, που ως υλικό προτίμησε το γυαλί. Τα τελευταία χρόνια της
δεκαετίας του ?20, ο Λαλίκ φιλοτέχνησε περίπου τριάντα τέτοιες μασκότ στο εργαστήριό του,
αντλώντας και αυτός την έμπνευσή του από το ζωικό βασίλειο. Τα ομοιώματα πάνω στα ψυγεία
χαρακτηρίζονταν ήδη «υψηλόσωμα» (οι συνηθισμένες διαστάσεις ήταν από 85 έως 160
χιλιοστά), παρ? όλα αυτά, τα μεγέθη τους αργότερα αυξήθηκαν κι άλλο, ιδιαίτερα στην
Αμερική. Tρανταχτό παράδειγμα, αυτά που διακοσμούσαν τις θρυλικές Duesenberg, τα
πρωτοποριακά Cord και τις πανάκριβες Marmon. Μερικές από τις μινιατούρες του Λαλίκ
διέθεταν και ένα είδος έμμεσου φωτισμού, ένα ιδιόμορφο χαρακτηριστικό που τις έκανε ακόμη
πιο γοητευτικές.
Από την ακμή έως τη λήθη
Με κριτικό μάτι, οι μασκότ των ψυγείων, είτε ήταν μαζικής παραγωγής είτε ένα και μοναδικό
κομμάτι, δεν ήταν τίποτε άλλο από ένα διακοσμητικό στοιχείο με καμιά άλλη χρησιμότητα.
Αλλά υπήρχαν και εξαιρέσεις. Τη δεκαετία του ?20, μερικοί κατασκευαστές πρόσθεσαν ένα
θερμόμετρο πάνω στις βιδωτές αυτές φιγούρες, οι οποίες έγιναν πλέον μετρητές θερμοκρασίας
του κινητήρα. Λειτουργούσαν πολύ απλά, με ένα μικρό σωλήνα που βυθιζόταν μέσα στο καυτό
νερό και σχημάτιζε το κάτω στέλεχος ενός θερμομέτρου, επιτρέποντας έτσι στον οδηγό να
διαβάζει στη βαθμονομημένη κλίμακα που υπήρχε στο πάνω μέρος τη θερμοκρασία του νερού.
Ανάλογα με την αρχή λειτουργίας, ορισμένοι κατασκευαστές χρησιμοποιούσαν βελόνα που
έδειχνε αν η θερμοκρασία του νερού ήταν χαμηλή, κανονική ή υψηλή. Αυτού του τύπου οι
μετρητές ήταν πολύ διαδεδομένοι, και μόνο τα πιο ακριβά και πολυτελή αυτοκίνητα είχαν
ένδειξη θερμοκρασίας στο ταμπλό. Από τα μέσα της δεκαετίας του ?30, τα συστήματα ψύξης
εξαφανίστηκαν κάτω από το καπό. Ως αποτέλεσμα, δεν υπήρχε εμφανής τάπα ψυγείου για να
τοποθετηθεί επάνω μασκότ. Τα αυτοκίνητα δεν έχασαν, παρ? όλα αυτά, την ιδιαίτερη
ταυτότητά τους, μιας και υπήρχαν δεκάδες μέρη πάνω σε αυτά όπου μπορούσε κανείς να
τοποθετήσει σήματα μαρκών και διάφορα εμβλήματα.
Η σταδιακή εξάλειψη των μασκότ των ψυγείων έγινε ευπρόσδεκτη από τους νομοθέτες, επειδή
αποτελούσαν σοβαρό λόγο τραυματισμού πεζών σε περίπτωση ατυχήματος. Πραγματικά, το 1966,
η βρετανική κυβέρνηση απαγόρευσε όλες τις μασκότ των ψυγείων από τα αυτοκίνητα με άδεια
κυκλοφορίας σε δημόσιους δρόμους, ενώ το παράδειγμά της ακολούθησαν σύντομα και πολλές
άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Μόνο δύο μάρκες σε όλο τον κόσμο εξακολουθούν να τοποθετούν τις
μασκότ στα αυτοκίνητά τους. Μια από αυτές είναι η Rolls-Royce, στην οποία ένας ειδικός
μηχανισμός αναγκάζει την «ιπτάμενη κυρία» να υποχωρήσει μέσα στη θήκη του ψυγείου, κάτω
από ισχυρή πίεση. Τα αυτοκίνητα της Mercedes-Benz επίσης εξαιρέθηκαν από τον κανονισμό
αυτό, μιας και το σταθερό αρχικά αστέρι που κοσμούσε τα ψυγεία των μοντέλων της από το
?25 είχε προ πολλού αντικατασταθεί από μια βελτιωμένη κατασκευή που υποχωρούσε.
Στο μεταξύ, η ιστορία των μασκότ των ψυγείων έχει περάσει τον έναν αιώνα. Αρχικά ως
διακοσμητικό στοιχείο στα καπό των αυτοκινήτων, αποτελούν σήμερα περιζήτητα κομμάτια για
συλλέκτες, ακόμα και για εκείνους που δεν έχουν κανένα απολύτως ενδιαφέρον για παλιά
αυτοκίνητα. Η αξία τους καθορίζεται από τη σπανιότητα των γυάλινων γλυπτών του Λαλίκ ή
άλλων καταξιωμένων καλλιτεχνών. Μερικοί από τους πιο γνωστούς οίκους ―ειδικά στη Μεγάλη
Βρετανία― διενεργούν πλειστηριασμούς για τέτοιου είδους εξειδικευμένα αντικείμενα. Ο
καλύτερος, όμως, τρόπος για να απολαύσει κανείς αυτά τα κομψοτεχνήματα είναι να
επισκεφθεί ένα μουσείο αυτοκινήτων.