Iστορίες Γνώσης και Πάθους
Mε μηχανισμό ή ηλεκτρονικά;O L.J.K. Setright ανακαλύπτει τις αναλογίες που υπάρχουν ανάμεσα σε αυτοκίνητα και
ρολόγια.
OI παλιομοδίτες μοτοσικλετιστές, ειδικά στη δίχως φαντασία οπισθοδρομική Αγγλία, χλεύαζαν
τους μικρούς πολυκύλινδρους ιαπωνικούς κινητήρες που άρχισαν να διαδίδονται τη δεκαετία
του ?60. Η περίπλοκη κατασκευή στο εσωτερικό αυτών των κινητήρων θύμιζε το εσωτερικό
ελβετικών ρολογιών.
Επί σχεδόν διακόσια χρόνια, ένα ελβετικό ρολόι ήταν ο πιο ακριβής και αξιόπιστος
μηχανισμός που μπορούσε να αγοράσει κάποιος. Aποτελούνταν από εξήντα, εκατόν εξήντα ή, σε
ορισμένες περιπτώσεις, ίσως και από περισσότερα εξαρτήματα. Eπρόκειτο για μικροσκοπικά
εξαρτήματα το ένα πάνω στο άλλο, για να χωρέσουν μέσα σε μια λεπτή κάσα ιδιαίτερα μικρή,
αλλά συγκριτικά αξιοσημείωτα ανθεκτική. Αν μπορούσε να κατασκευαστεί ένας κινητήρας με τα
ίδια χαρίσματα, τι θαυμάσια? πολιτιστική επιρροή θα αποτελούσε για τον κόσμο της
αυτοκίνησης!
Τελικά κατασκευάστηκε και, φυσικά, πέτυχε! Ο τυπικός ιαπωνικός κινητήρας έγινε το πρότυπο
για τους καλύτερους, ακριβείς, αξιόπιστους, ανθεκτικούς και ταυτόχρονα ισχυρούς,
οικονομικούς και καθαρούς κινητήρες που θα μπορούσε να απαιτήσει η κοινή λογική. Μάθαμε,
επιτέλους, από αυτόν ότι η απλότητα δεν είναι απαραίτητα προσόν. Είδαμε ότι ένας
πολύπλοκος μηχανισμός, με επαρκή ακρίβεια και ποιότητα στην κατασκευή, στον οποίο κάθε
μικρό εξάρτημα ήταν σχεδιασμένο για μια συγκεκριμένη λειτουργία, αντί να εξυπηρετεί
περισσότερους σκοπούς που θα απαιτούσαν συμβιβασμούς, μπορούσε να συμπεριφερθεί πιο
αποδοτικά και πολύ πιο αξιόπιστα από τους απλοποιημένους μηχανισμούς-πρωτόλεια που είχαμε
συνηθίσει να εμπιστευόμαστε στις παλιές κακές ημέρες των αναξιόπιστων κατασκευών.
Δεν περιμένουμε ―επειδή δεν είναι απαραίτητο― από τους σύγχρονους κινητήρες να συνεχίσουν
να βελτιώνονται για πολύ ακόμα. Χρειάστηκε ήδη μεγάλο χρονικό διάστημα για να εξελιχτούν.
Ξεκινώντας από τις ενεργειακές θεωρίες του 17ου αιώνα, ο φυσικός Denis Papin (που του
χρωστάμε, μεταξύ άλλων, και το πρωτότυπο της σημερινής χύτρας ταχύτητας και την πρώτη
υψικάμινο της χαλυβουργίας) απέρριψε τις φαντασιώσεις του Huygens για έναν κινητήρα που
θα λειτουργούσε με? εκρήξεις πυρίτιδας και κατέφυγε στην εξωτερική καύση, παράγοντας με
τη φωτιά ατμό τον οποίο χρησιμοποιούσε για να κινεί το παλινδρομικό έμβολο της πρώτης
ατμομηχανής της Iστορίας. Οι δομικές συμβάσεις των σύγχρονων πολυκύλινδρων εμβολοφόρων
κινητήρων έχουν τις ρίζες τους στις σχεδιαστικές προτάσεις μηχανισμών στροφάλου-διωστήρα
που παρουσίασε το 18ο αιώνα ο ¶γγλος Pickard. Ακολούθησε μια μακρά περίοδος εξέλιξης
στατικών κινητήρων εσωτερικής καύσης που λειτουργούσαν με υγραέριο από τα δίκτυα των
πόλεων και χρησιμοποιούνταν σε βιομηχανικές εφαρμογές, πριν οι ίδιες αρχές εφαρμοστούν σε
έναν κινητήρα βενζίνης που για πρώτη φορά εγκαταστάθηκε σε αυτοκίνητο από έναν
Εβραίο-Αυστριακό χημικό, το Siegfired Markus, το 1870.
Παρά την ώθηση που έδωσαν οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, ο φόβος για τη ρύπανση και η διεθνής
πετρελαϊκή κρίση (που δεν οφειλόταν σε έλλειψη, αλλά είχε υποκινηθεί από πολιτικούς και
χειραγωγηθεί από οικονομικά συμφέροντα), ο κινητήρας εσωτερικής καύσης άργησε να φτάσει
στο σημερινό επίπεδο της σχεδόν έλλειψης ατελειών. Τώρα πια είναι αρκετά καλός στο είδος
του ― όχι τέλειος, αλλά αρκετά καλός. Για να πετύχουμε τώρα κάτι καλύτερο, πρέπει να
εξελίξουμε κάτι διαφορετικό.
Ένας Θεός ξέρει πόσο άργησε η εξέλιξη του ελβετικού ρολογιού! Aρκεί να αναφέρουμε ότι ο
δούκας της Μοντένα είχε ένα ρολόι τσέπης γύρω στα 1450 και η βασίλισσα Ελισάβετ της
Αγγλίας ένα ρολόι χειρός (πού ήταν πιο φυσικό να βλέπεις την ώρα παρά στον καρπό του
χεριού σου, εκεί που παίρνεις το σφυγμό σου;) το 1571. Η χρυσή εποχή για την αγγλική
βιομηχανία ρολογιών ―που χάρισε στη Βρετανία το ναυτικό χρονογράφο με άμεσο αποτέλεσμα τη
θαλάσσια ισχύ της― έδυσε το 18ο αιώνα, καθώς οι Γάλλοι και οι Αμερικανοί πήραν τα
σκήπτρα, και μόλις στις αρχές του 19ου αιώνα οι Ελβετοί άρχισαν να ειδικεύονται στα
ρολόγια. Σήμερα, η κίνηση ενός μηχανικού ελβετικού ρολογιού αναγνωρίζεται από όλους, αλλά
στην πράξη κανένας δεν τη χρησιμοποιεί.
Την 25η Δεκεμβρίου του 1969 η Seiko διέθεσε στην αγορά τα πρώτα εκατό ηλεκτρονικά ρολόγια
που μετρούσαν το χρόνο με τους ηλεκτρικούς παλμούς ενός κρυστάλλου από χαλαζία (quartz).
Το 1970 είχε ήδη γίνει φανερό σε όλους ότι φτηνοί (όσο και το? χώμα) ορυκτοί κρύσταλλοι
μέσα στα ρολόγια είχαν το εγγενές χαρακτηριστικό να μετρούν το χρόνο με μεγαλύτερη
ακρίβεια από τους τέλειους ελβετικούς μηχανισμούς. «Κάποια μέρα», έλεγαν οι διαφημίσεις,
«όλα τα ρολόγια έτσι θα κατασκευάζονται». Όμως, δεν ήταν γραφτό να γίνει έτσι.
Μια χούφτα πλούσιοι λάτρεις σπαταλούσαν το χρόνο τους πληρώνοντας αδρά για φίνα μηχανικά
ρολόγια. Με αυτούς ως πηγή έμπνευσης, ένας ¶γγλος ωρολογοποιός εφηύρε αυτό που θεωρείται
η μόνη εξέλιξη κρίσιμης σημασίας για τα μηχανικά ρολόγια, από την εποχή που ένας άλλος
¶γγλος, ο Thomas Mudge, παρουσίασε το μηχανισμό διαφυγής που συντόνιζε τις κινήσεις των
δεικτών, το 1754. Ο ομοαξονικός μηχανισμός διαφυγής του George Daniels, που μιας και το
φέρνει η κουβέντα είναι και μανιώδης συλλέκτης κλασικών αυτοκινήτων, έδωσε λύση στα
μειονεκτήματα του παλιού μηχανισμού.
Ο συντηρητισμός της ελβετικής βιομηχανίας ήταν τέτοιος, που ο Daniels χρειάστηκε είκοσι
ολόκληρα χρόνια για να ξεπεράσει την αδιαφορία και τη μνησικακία τους για έναν ¶γγλο που
έμπαινε στα χωράφια τους. Τελικά, η Rolex υιοθέτησε το σχέδιό του για μαζική παραγωγή το
1999 και σήμερα μπορείτε να αγοράσετε ένα τέτοιο ρολόι καταβάλλοντας 4.750 ευρώ. Όλο το
προηγούμενο διάστημα ο Daniels κατασκεύαζε μόνο ένα εξαιρετικό ρολόι το χρόνο, το οποίο
πουλούσε σε τιμή που κυμαινόταν ανάμεσα στα 100.000 και 300.000 ευρώ, αλλά υποσχέθηκε ότι
δε θα κατασκευάσει άλλα.
Ακόμα πιο πρόσφατα, η Seiko παρουσίασε αυτό που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί υβριδικό
ρολόι. Ένας κουρδιστός μηχανισμός εξασφαλίζει την κίνηση, ενώ η ακρίβεια ρυθμίζεται
ηλεκτρονικά από έναν κρύσταλλο quartz. Όσοι έλκονται από την ιδέα της αξιοποίησης των
πλεονεκτημάτων και των δύο τεχνολογιών μπορούν να ικανοποιηθούν από αυτήν τη λύση. Οι
άλλοι, για τους οποίους η έννοια του χρόνου έχει γίνει έμμονη ιδέα, μπορούν να αγοράζουν
ρολόγια (στην πλειονότητά τους γερμανικά και δυστυχώς άσχημα) τα οποία στην ουσία είναι
πομποδέκτες ραδιοκυμάτων, δηλαδή λαμβάνουν τους παλμούς τους από ένα ατομικό ρολόι
κασίου, το οποίο είναι περισσότερο ακριβές από την ίδια την κίνηση της Γης γύρω από τον
ήλιο. Για εμάς τους υπόλοιπους, τα ρολόγια quartz είναι αρκετά καλά.
Αφού ιχνηλατήσαμε την εξέλιξη της μέτρησης του χρόνου, ας επανέλθουμε στους εμβολοφόρους
κινητήρες. Όπως οι σύγχρονες προσπάθειες για τελειοποίηση των κινητήρων εσωτερικής καύσης
μπορούν να συγκριθούν με την προσπάθεια του George Daniels να βελτιώσει το μηχανικό
ρολόι, έτσι και το πρόσφατο ενδιαφέρον για τα υβριδικά αυτοκίνητα μπορεί να συγκριθεί με
το υβριδικό ρολόι της Seiko. Τα υβριδικά αυτοκίνητα είναι μια προσωρινή λύση. Είναι
διασκεδαστικά, αλλά όχι απόλυτα πρακτικά. Όσο η λειτουργία τους στηρίζεται σε κάποιου
είδους συσσωρευτή ή «μπαταρία» δεν μπορούν να είναι απόλυτα ικανοποιητικά, γιατί όλες οι
μέθοδοι αποθήκευσης ηλεκτρισμού έχουν τα αδύνατα σημεία τους. Ο υπερπυκνωτής που
χρησιμοποίησε η Honda στο πρωτότυπο του Insight έχει ορισμένους περιορισμούς, οι
μπαταρίες νικελίου-μεταλλικού υδριδίου έχουν άλλους. Γενικά, τα υβριδικά αυτοκίνητα δεν
μπορούν να προσφέρουν πλήρη οδηγική ικανοποίηση. Αυτός που θέλει να επιταχύνει και να
ταξιδεύει σε ρυθμούς ανάλογους με τις συνθήκες κυκλοφορίας, αντί να μπλέκει στα? πόδια
όλων των άλλων, ή αντιλαμβάνεται ότι καλές μέσες ταχύτητες επιτυγχάνονται έως ένα βαθμό
φρενάροντας την τελευταία στιγμή, θα διαπιστώσει ότι η μπαταρία του θα αδειάζει πιο
γρήγορα απ? ό,τι θα φορτίζεται. Το υβριδικό αυτοκίνητο, λοιπόν, είναι καταδικασμένο να
αποτελεί πηγή άγχους.
Μπορούμε εύκολα να επιχειρηματολογήσουμε ότι οι ενεργειακές κυψέλες θα είναι στο μέλλον
για τα αυτοκίνητα ό,τι και οι κρύσταλλοι χαλαζία για τα ρολόγια. Και αυτή η τεχνολογία
χρειάστηκε το χρόνο της για να ωριμάσει: πέρασαν εκατόν είκοσι χρόνια από τότε που ο
Ουαλός δικηγόρος και επιστήμονας Sir William Grove ―που διατύπωσε τις αρχές της
εξοικονόμησης ενέργειας ένα χρόνο πριν από τον πιο διάσημο Helmholtz― κατασκεύασε την
πρώτη ενεργειακή κυψέλη.
Aπό την άλλη, σαράντα ολόκληρα χρόνια, κατά τα οποία οι ενεργειακές κυψέλες
χρησιμοποιήθηκαν σε επιστημονικές εγκαταστάσεις και στο διάστημα, πέρασαν από τότε που η
Renault βιάστηκε να υποσχεθεί το αυτοκίνητο ενεργειακών κυψελών για το άμεσο μέλλον. Πριν
από δύο χρόνια, όμως, οδήγησα ένα πρωτότυπο της Honda με ενεργειακές κυψέλες και άρχισα
να αισθάνομαι ότι το μέλλον ίσως να πλησιάζει με πιο γρήγορους ρυθμούς. Αυτό που απομένει
είναι να αποκτήσει η όλη διάταξη πιο μικρές ―και γι? αυτό πιο κατάλληλες για ευρεία
χρήση― διαστάσεις και να γίνει πιο προσιτή σε τιμή. Και όπως ήδη γνωρίζουμε από άλλες
περιπτώσεις, η μείωση του μεγέθους σε οτιδήποτε, από ρολόγια μέχρι υπολογιστές, είναι το
μυστικό για την ευρεία αποδοχή του, και αυτή ακολουθείται από τις οικονομίες κλίμακας που
οδηγούν στη μείωση της τιμής.
Mε το πρωτότυπο της Honda ένιωθα ότι οδηγούσα τρόλεϊ, χωρίς να χρειάζεται να ακολουθώ τα
σύρματα. Το τρόλεϊ είναι εφεύρεση του Αμερικανού Leo Daft (1880) και η ανύπαρκτη ευελιξία
αυτού του αστικού μέσου μεταφοράς διαπιστώθηκε με σκληρό τρόπο, από το 1940 μέχρι το
1945, με το Blitz στο Λονδίνο. Και όμως, υπάρχουν πολλά θετικά που μπορεί να πει κανείς
για το τρόλεϊ. Λειτουργεί υπέροχα, ομαλά και εντελώς αθόρυβα. Και όμως, στις δοκιμές
επιτάχυνσης που έγιναν στο πρωτότυπο των τρόλεϊ του Λονδίνου το 1932, οι ζάντες των
κινητήριων τροχών ολίσθαιναν μέσα στα λάστιχα?
Ο ηλεκτρισμός, βλέπετε, δεν είναι πραγματική (πρωτογενής) πηγή ενέργειας, αλλά ένα
θαυμάσιο μέσο μεταφοράς της. Ο βαθμός απόδοσης των ηλεκτροκινητήρων χρειάζεται ακόμα
βελτίωση, αλλά αυτή η διαδικασία μπορεί να μη σταματήσει ποτέ (έχει ξεκινήσει εδώ και
πενήντα χρόνια). Συνεπώς, τα αυτοκίνητα των ενεργειακών κυψελών θα πρέπει σταδιακά να
αρχίσουν να διαδίδονται, παράγοντας τα ίδια την ηλεκτρική ενέργεια που θα καταναλώνουν,
από υδρογόνο, με ηλεκτροχημικές αντιδράσεις. Οτιδήποτε λιγότερο θα ήταν πολύ
παλιομοδίτικο, όπως οι πρωτόγονοι Βρετανοί μοτοσικλετιστές πριν από σαράντα χρόνια._
L.J.K.S.