45 χρόνια: Σαν δισκάκι 45 στροφών

Κανείς βέβαια δεν μπορεί να φανταστεί ότι 45 χρόνια μετά θα υπάρχουν θεωρίες συνωμοσίας σύμφωνα με τις οποίες ουδέποτε πραγματοποιήθηκε εκείνη η αποστολή του Apollo 11 και ότι όλα ήταν μια ύπουλη σκηνοθεσία της NASA.

Οκτώβριος του 1970. Είμαι μόλις δωδεκάμισι, έχω όλα μου τα δόντια στο στόμα και έχω μόλις πάει στη Β΄ Γυμνασίου. Καθόλου βέβαια δε με απασχολούν η πίεση, το ζάχαρο και οι δείκτες της χοληστερίνης – το πολύ πολύ κάνα σπασμένο χέρι ή κανένα γρατζουνισμένο γόνατο, τσούχτρες και αχινοί στη θάλασσα και ο απόλυτος τρόμος μπροστά στο ιώδιο και στην πιθανότητα του αντιτετανικού ορού.

Το σημαδιακό έτος 2000 μοιάζει πολύ μακρινό, πόσω μάλλον το 2015. Στο σχολείο γράφω μετριότατες εκθέσεις, και ούτε που το φαντάζομαι ότι αργότερα θα βγάζω το ψωμί μου ως γραφιάς. Πολύ περισσότερο δεν μπορώ να φανταστώ ότι 45 χρόνια αργότερα το κλισέ «βγάζω το ψωμί μου» θα είναι τελικά δύσκολη υπόθεση.

Στην 1η θέση των chart της Μεγάλης Βρετανίας φιγουράρει το εμβληματικό Bridge Over Troubled Water των Simon & Garfunkel, ενώ στο billboard των Ηνωμένων Πολιτειών το Cracklin' Rosie του Neil Diamond. Οι Beatles δεν έχουν διαλυθεί ακόμη, ενώ οι Red Hot Chili Peppers δεν υπάρχουν ούτε στη φαντασία των μελών τους.

Ταράτσα και απομόνωση

Βέβαια, εδώ στην Ελλάδα έχουμε άλλα ζητήματα. Στην 1η θέση εκείνη τη χρονιά στο Φεστιβάλ Τραγουδιού Θεσσαλονίκης είναι το τραγούδι «Αδέλφια μου, αλήτες, πουλιά», αλλά αυτό είναι το λιγότερο. Το σημαντικό είναι ότι η χώρα βρίσκεται στη μέση της επτάχρονης δικτατορίας. Οι εκλογές αποτελούν μακρινό όνειρο, κάτι που ασφαλώς συμβαίνει κάπου μακριά, σε άλλες χώρες, όχι όμως και σε εμάς. Φυσικά, δεν περνάει από το μυαλό κανενός ότι 45 χρόνια αργότερα θα γίνονται εκλογές με συχνότητα μεγαλύτερη από ό,τι το φεστιβάλ τραγουδιού – και ότι μπορεί κάποιος να προβληματίστηκε μέχρι την τελευταία στιγμή αν θα πάει ή δε θα πάει να ψηφίσει…

Η πετρελαϊκή κρίση δεν έχει ακόμη εκδηλωθεί, αν και οι διαδικασίες που οδήγησαν σε αυτήν έπειτα από τρία χρόνια έχουν ήδη δρομολογηθεί από το 1967. Προς το παρόν ο πλανήτης, τουλάχιστον στα μάτια του δυτικού ανθρώπου, που έχει την τάση να αγνοεί τις περιφερειακές διενέξεις, διάγει μακρά περίοδο ηρεμίας. Τίποτα δεν προϊδεάζει για τις κυκλικές οικονομικές κρίσεις που θα ακολουθήσουν, υπερσυσσώρευση κεφαλαίου και στασιμοπληθωρισμός, που αργότερα θα μεταβληθούν σε δομικές, για να καταλήξουν συστημικές και να αποσταθεροποιήσουν τον πλανήτη οδηγώντας σε μια άνευ προηγουμένου απορρύθμιση των πάντων και σε μόνιμη ανισορροπία. Αυτό που ζούμε δηλαδή τα τελευταία χρόνια, που το ξορκίζουμε με διάφορα ονόματα και κατά βάθος ελπίζουμε ότι θα ξυπνήσουμε κάποια στιγμή και θα αποδειχθεί ένας κακός εφιάλτης.

Τότε που άρχισαν όλα

Αλλά όλα αυτά ήταν αδιανόητα τον Οκτώβριο του 1970. Εφιάλτης ήταν βέβαια και εκείνο που ζούσαμε, πλην όμως υπήρχαν κάποιες διαφορές. Όσο κι αν το τέλος της δικτατορίας δεν ήταν ακόμη ορατό στον ορίζοντα -θα χρειάζονταν άλλα δύο χρόνια ώσπου η παράνομη οργανωμένη αντίσταση να μετεξελιχθεί σε ανοιχτή δημόσια σύγκρουση, κυρίως μέσα στα πανεπιστήμια, αλλά αυτό βέβαια εμείς δεν το ξέραμε-, υπήρχε ωστόσο η προσδοκία ότι αυτό το τέλος δε θα ήταν κάτι πολύ μακρινό, θα κρινόταν σε ορίζοντα ετών, και όχι δεκαετιών, όπως η παρούσα κρίση. Και, έπειτα, υπήρχε ελπίδα. Ο αντίπαλος ήταν ένας και ορατός, ακόμα κι αν είχε ισχυρούς υποστηρικτές στο εξωτερικό, κυρίως πέρα από τον Ατλαντικό. Αντιθέτως οι Ευρωπαίοι, και μάλιστα αρκετοί βόρειοι, αυτοί που σήμερα τους κοιτάμε και μας κοιτάζουν με μισό μάτι, κάτι Ολλανδοί, κάτι Γερμανοί, κάτι Δανοί και κάτι Σουηδοί, σκίζονταν να υποστηρίξουν τους Έλληνες αντιστασιακούς, να δώσουν βοήθεια και άσυλο στους κυνηγημένους – ενσταντανέ μιας άλλης Ευρώπης, σχεδόν αγνώριστης σήμερα.

Υπήρχε λοιπόν ελπίδα και, παρά την ωμότητα του καθεστώτος, από κάτω υπήρχε μια συνενοχή και μια ομοψυχία, ιδίως αν ήσουν στα δεκατρία σου κι ετοιμαζόσουν να μπεις στα δεκατέσσερα και στα δεκαπέντε, μια εφηβεία συνυφασμένη με τις πρώτες διαδηλώσεις και τα σκιρτήματα δημοκρατίας, έστω κι αν ήταν ακόμη νωρίς, οι ορμόνες δεν είχαν αρχίσει να βράζουν στο αίμα, κι εσύ μόλις έβγαινες από το αυγό της παιδικής ηλικίας με μια αδιόρατη αμφιβολία για τα μελλούμενα.

Στις ΗΠΑ τα πανεπιστήμια βράζουν, στον απόηχο του παρισινού Μάη, και ο 37ος πρόεδρος, Ρίτσαρντ Νίξον, διανύει το δεύτερο έτος της πρώτης θητείας του, χωρίς να μπορεί να φανταστεί το ντροπιαστικό τέλος της δεύτερης. Προς το παρόν μεθοδεύει την αποχώρηση των αμερικανικών στρατευμάτων από το ακατάβλητο Βιετνάμ, την κατάργηση του παγκόσμιου συστήματος ισοτιμιών του Bretton Woods, που τόσο ακριβά πληρώνουμε ακόμη, και ίσως να προετοιμάζει το άνοιγμα προς την Κίνα, όπου κυριαρχεί κραταιός ο Μάο Τσε Τουνγκ, ο οποίος με τη σειρά του δε θα μπορούσε να διανοηθεί με ποιο τρόπο θα ερμηνευόταν αργότερα η ρήση του «Ας ανθίσουν εκατό λουλούδια» και προς το παρόν εξακολουθεί να πειραματίζεται με το πώς «μία σπίθα μπορεί να βάλει φωτιά στον κάμπο».

Στη Σοβιετική Ένωση γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος είναι ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ, έχοντας ξεμπερδέψει με τους ταραξίες της Πράγας, ενώ πιο δυτικά, το τείχος του Βερολίνου κρατάει γερά. Η μητρόπολη είναι διαιρεμένη στα τρία, και όλο αυτό το πράγμα δημιουργεί τη λεγόμενη ισορροπία του τρόμου – ισορροπία πάντως. Στη Γερμανία καγκελάριος είναι ο Βίλι Μπραντ, στη Γαλλία πρόεδρος έχει πρόσφατα αναλάβει ο Ζορζ Πομπιντού στη θέση του παραιτηθέντος Σαρλ ντε Γκολ, έτσι, για να έχουμε ένα μέτρο σύγκρισης με τους σημερινούς Ευρωπαίους ηγέτες. Στη Μεγάλη Βρετανία πρωθυπουργός είναι ο Έντουαρντ Χιθ, στην Ιταλία ο Εμίλιο Κολόμπο και στην Τουρκία ο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ.

Ένας άλλος κόσμος, τέλος πάντων, ένας κόσμος χωρίς γιγαντιαία διεθνή ΜΜΕ, χωρίς δίκτυα υπολογιστών, χωρίς αχαλίνωτες χρηματαγορές – ένας κόσμος πάντως που τα σχεδιάζει ήδη όλα αυτά με επιμέλεια, που ετοιμάζεται να μπει σε τροχιά παγκοσμιοποίησης χωρίς να υποψιάζεται τις ανακατανομές δυνάμεων και σφαιρών επιρροής που θα συνεπάγονταν όλη αυτή η κοσμογονία, ο πολυκεντρισμός, η ελεύθερη διακίνηση εμπορευμάτων και εργαζομένων και, πάνω απ' όλα, του άυλου χρήματος και των χρηματοπιστωτικών προϊόντων, η δύσκολα αναστρέψιμη καταστροφή του περιβάλλοντος, η υπερθέρμανση του πλανήτη, ο υπερπληθυσμός, η ένταση της παιδικής εργασίας σε διεθνή κλίμακα. Όλα αυτά που λογίζονται ως πρόοδος, και ενδεχομένως κατά κάποιον τρόπο να είναι, υπό την έννοια ότι, αν ρωτήσεις έναν Ινδό, έναν Κινέζο ή έναν Βραζιλιάνο, ίσως και έναν Αφρικανό για το τι προτιμάει, το τότε ή το τώρα, πιθανότατα θα πάρεις τελείως διαφορετική απάντηση από αυτήν που θα πάρεις αν ρωτήσεις έναν Δυτικό.

Ένα επικίνδυνο μέρος για να ζεις

Σε κάθε περίπτωση, εκείνος ο κόσμος έμοιαζε στα μάτια του παιδιού που ήμουν τότε (που ήταν μικρότερο από ό,τι είναι τώρα ο μικρός μου γιος, και βέβαια και οι γονείς οι δικοί μου ήταν πολύ μικρότεροι από όσο είμαι εγώ τώρα) πολύ πιο ασφαλής και ειρηνικός από ό,τι φαντάζει στα μάτια μου ο σημερινός κόσμος – και δε φταίει μόνο η ηλικία μου για αυτό, ούτε η υπερπληροφόρηση που διαθέτω σήμερα.

Η τρομοκρατία ήταν άγνωστη λέξη. Θα χρειαζόταν να περάσουν άλλα δύο χρόνια προκειμένου να φτάσουμε στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Μονάχου και να γίνει το χτύπημα της οργάνωσης «Μαύρος Σεπτέμβρης», αιματηρό, αλλά ωστόσο «παιδικό» με τα σημερινά δεδομένα «ασύμμετρο χτύπημα», με στόχο την ισραηλινή αθλητική αποστολή.

Μια πρώτη ένδειξη, ωστόσο, ένας μικρός μοχλός βίας που γεννήθηκε από τον ισραηλινό επεκτατισμό, ένα φαινόμενο που οδήγησε σε αλυσιδωτούς φαύλους κύκλους βίας και αντεκδικήσεων, μια αρρώστια που συνύφανε πολιτικούς και θρησκευτικούς φανατισμούς, αιώνες καταπίεσης και εκμετάλλευσης, μνήμες αποικιοκρατίας, ένα τοξικό μικρόβιο που κυοφορήθηκε σε γιάφκες και σε τζαμιά, αλλά επίσης σε ομάδες που εξοπλίστηκαν καταλλήλως από δυτικές μυστικές υπηρεσίες για να καταναλώσουν όπλα και σφαίρες, βόμβες και νάρκες, και να εμπλακούν σε εμφύλιους και σε περιφερειακούς πολέμους, που εκπαιδεύτηκαν στον ανορθόδοξο πόλεμο και που χρόνια αργότερα, στο έμπα του 21ου αιώνα, θα έπαιρνε παγκόσμιες διαστάσεις, θα διασπειρόταν με πολλές διαφορετικές μορφές στην Ασία και στην Αφρική και θα έφτανε μέχρι την καρδιά των δυτικών μητροπόλεων, σε ένα σκληρό μπρα-ντε-φέρ που ανατροφοδοτήθηκε συστηματικά από μια διελκυστίνδα εκατέρωθεν συμμετρικών και ασύμμετρων χτυπημάτων. Στη συνέχεια γέννησε, ως παράπλευρη συνέπεια, τα κύματα των προσφύγων, που ήρθαν να προστεθούν στα κύματα των οικονομικών μεταναστών, κι έπειτα να τα πολλαπλασιάσουν, συγκροτώντας το πιο καταλυτικό φαινόμενο αυτού που ονομάστηκε παγκοσμιοποίηση, ένα παλιρροϊκό κύμα που αντιστρέφει τους όρους του παιχνιδιού και απειλεί να φέρει στον ίδιο παρονομαστή θύτες και θύματα, εμπλέκοντας και άσχετο με το θέμα άμαχο πληθυσμό – αν υποθέσουμε ότι σε αυτήν την αναμέτρηση υπάρχουν άσχετοι και αθώοι.

Με διαφορά φάσης

Οκτώβριος του 1970. Το Πολυτεχνείο, ο ελληνικός Μάης του '68, αργεί ακόμη. Θα έρθει με διαφορά φάσης έξι χρόνων. Κάπως έτσι θα πορευτούμε, όπως έτσι πορευόμασταν και τα προηγούμενα χρόνια, με διαφορά φάσης, συχνά αντιγράφοντας ή συλλαβίζοντας τα συνθήματα που έρχονταν από τη Δύση, άλλοτε με έξι χρόνια υστέρηση κι άλλοτε με δεκαέξι, στην τεχνολογία, στην καινοτομία, ίσως να είναι και… σαράντα έξι. Αν και δε συνέβαινε πάντοτε έτσι, υπήρξαν και στιγμές ανάτασης και μεγάλες υπερβάσεις, παρόλο που μερικές φορές οδηγούν σε απογοητεύσεις και σε ήττες. Τώρα το ξέρουμε καλά αυτό, αλλά δε σημαίνει ότι θα το βάλεις κάτω και δε θα προσπαθείς.

Ο Θεοδωράκης απαγορεύεται μέσα στη χώρα, όχι μόνο στα ραδιόφωνα αλλά και στο σπίτι σου, Deutsche Welle και BBC, ίσως και Φωνή της Αλήθειας. Δεν έχουν γραφτεί ακόμη μεγάλα τραγούδια, όπως η «Μπαλάντα των αισθήσεων και των παραισθήσεων», το «Δημοσθένους λέξις» και το «Διδυμότειχο Μπλουζ», βινύλιο και ξερό ψωμί, στον ορίζοντα δεν υπάρχουν το CD, το DVD και το MP3, PC, laptop και tablet, ούτε YouTube, facebook και twitter, υπάρχει μόνο τηλέφωνο, ραδιόφωνο και ασπρόμαυρη TV, όπου σύντομα θα παρακολουθήσουμε, στην τηλεόραση του γείτονα, τον τελικό του Γουέμπλεϊ, που ούτε μπορούμε καν να τον διανοηθούμε εκείνη τη στιγμή. Τίποτα δε μας έχει προϊδεάσει για κάτι τόσο μεγάλο, πόσω μάλλον το ευρωπαϊκό και το ευρωμπάσκετ αργότερα, και οι μεγάλες επιτυχίες στην Ευρωλίγκα, που τα συνηθίσαμε κάποια στιγμή και τα θεωρήσαμε κι αυτά κεκτημένο δικαίωμα, όπως τους μισθούς, τα επιδόματα, τις συντάξεις και τις θέσεις εργασίας, αλλά ούτε βέβαια και την ξεφτίλα με τον Κεντέρη και τη Θάνου, τον εθνικό μύθο των «καλύτερων Ολυμπιακών Αγώνων», τρομάρα μας, και την επακόλουθη χρεοκοπία, από τα ψηλά στα χαμηλά δηλαδή.

Κομμάτια και θρύψαλα του ελληνικού πολιτισμού

Οκτώβριος του 1970. Στα περίπτερα, δίπλα στις ντάνες με τα περιοδικά όπου κάνουν ντεμπούτο οι φιλόδοξοι 4ΤΡΟΧΟΙ, λαμπυρίζουν γκοφρέτες ΜΕΛΟ, σοκολάτες ΙΟΝ, καραμέλες Mez, Joy Παυλίδη με γέμιση τζιν και αμερικάνικες Life Savers. Είναι αλήθεια ότι στα δωδεκάμισί μου προτιμάω τις καραμέλες από το περιοδικό, κάτι που βέβαια εξηγεί το γιατί εκείνη την εποχή έχω όλα μου τα δόντια, ενώ σήμερα όχι. Υπάρχουν ωστόσο κάτι μεγαλύτεροι που προτιμούν το περιοδικό – κάτι ξέρουν αυτοί οπωσδήποτε.

Σε μια εποχή που ο τύπος είναι φτωχός και ενοριακός, και επιπλέον αιχμάλωτος της λογοκρισίας, οι 4ΤΡΟΧΟΙ δε μιλάνε μόνο για αυτοκίνητα και αξεσουάρ, ανοίγουν από την πρώτη στιγμή μια πόρτα προς τον έξω κόσμο. Λοξοκοιτάνε προς την τεχνολογία, μιλάνε για μια διαφορετική χώρα, που μπορεί να ανοίξει επιτέλους τα μάτια της και να φτιάξει με τα μυαλά της και με τα χέρια της το δικό της μέλλον. Και αυτή η τάση θα βαθύνει με τα χρόνια, θα ενηλικιωθούμε με τους 4Τροχούς, θα πάρουμε το πρώτο μας -μεταχειρισμένο- αυτοκίνητο ψάχνοντας τους καταλόγους και τα συγκριτικά τεστ, κι έπειτα το πρώτο καινούργιο, θα ζήσουμε από κοντά το Ράλλυ Ακρόπολις και τη Formula 1, θα ψηθούμε για την κατασκευή του ελληνικού ηλιακού αυτοκινήτου, θα εξασκηθούμε στην κριτική σκέψη με έναν τρόπο διαφορετικό από ό,τι με άλλα εμβληματικά έντυπα που θα ακολουθήσουν, ΑΝΤΙ, Ελευθεροτυπία, Πολίτης, Βαβέλ και ΠΑΡΑ ΠΕΝΤΕ, Ντέφι, Τζαζ και Jazz, Διαβάζω, Τρίποντο, Pop και Rock, και αργότερα ΓΑΛΕΡΑ – όλο αυτό το patchwork από τα κομματάκια που συγκροτούν αυτό που είμαστε ή, τέλος πάντων, αυτό που θέλουμε να γίνουμε όταν μεγαλώσουμε, και μέσα σε όλα αυτά οι 4ΤΡΟΧΟΙ αποτελούν μόνιμη σταθερά.

Ώσπου θα μεγαλώσουμε τελικά, και μερικοί από μας θα γίνουμε δημοσιογράφοι και θα κατορθώσουμε να μπούμε σε μερικά από αυτά τα έντυπα που μας διαμόρφωσαν και θα τα δούμε από μέσα, και θα γίνουμε κομμάτια τους, όπως κομμάτια ήταν, και παραμένουν μέχρι τώρα, όσα άντεξαν βέβαια από όλες τις περιπέτειες, που δεν άντεξε άλλωστε σχεδόν κανένα, γιατί οι καιροί δυσκόλεψαν, μερικά είπαν ό,τι είχαν να πουν και έσβησαν σαν πυροτεχνήματα, και άλλα λύγισαν κάτω από την πίεση του ανταγωνισμού και της πολιτισμικής φτήνιας. Ένα όμως απ’ αυτά, εκείνο ακριβώς που τόλμησε να διαφημιστεί με το σλόγκαν «κομμάτι του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού», που φαινόταν αλαζονικό αλλά δεν ήταν, συνεχίζει να μας πλοηγεί 45 χρόνια μετά στα ταξίδια μας, σε κατσικόδρομους και σε highways, πολύ συχνά νοερά, αλλά για αυτό και μονάκριβα._ Χ. Κ.

Γράφει ο Χριστόφορος Κάσδαγλης